Tên sách gốc: Buddhist-Inflected Sovereignties Across the Indian Ocean: The Pali Arena, 1200–1550
Tác giả: Anne M. Blackburn
NXB: University of Hawai’i Press, 2024

Những gì được trình bày trong tác phẩm này là một công trình xuất sắc về lịch sử chính trị tôn giáo. Tuy nhiên, ý nghĩa sâu sắc của nó lại nằm ở bóng dáng phản chiếu tới chính trị đương đại tại Đông Nam Á và khu vực Ấn Độ Dương. Hình thức địa chính trị chức năng mà tác giả khám phá được xem là chìa khóa giải quyết nhiều vấn đề trong bối cảnh địa chính trị hiện nay tại khu vực Ấn Độ Dương. Tác phẩm khai thác sâu sắc lịch sử liên kết của sự hình thành nhà nước và chế độ chính trị Phật giáo ở Sri Lanka, Myanmar và Thái Lan, dựa trên các nguồn tư liệu gốc phong phú.

Hình ảnh được xây dựng về một "Vịnh Bengal Mở rộng" tạo ra một cấu trúc địa chính trị chức năng, vừa làm nền tảng vừa bổ sung cho các quan điểm hiện đại về khu vực Đông Ấn Độ Dương. Chủ đề xuyên suốt là những hình thái chủ quyền tranh chấp trong thế giới Pali – vùng lãnh thổ ngày nay thuộc Sri Lanka, Myanmar và Thái Lan.

Địa chính trị chức năng và vai trò của Sangha

Tác phẩm sử dụng khuôn khổ địa chính trị chức năng để lý giải cách thức các tổ chức Phật giáo (Sangha) gắn kết tự nhiên, tạo cơ sở cho sự hình thành các chính thể, đặt nền móng cho các nhà nước và hệ thống chính quyền sau này. Vào thời kỳ này, Thái Bình Dương chưa thể điều hướng được, nên rìa Ấn Độ Dương và các khối đất liền của Đông Nam Á được xem là điểm tận cùng của thế giới. Điều này biến khu vực thành trung tâm trung chuyển, nơi các tổ chức Phật giáo lan tỏa, xây dựng một hệ thống "mandala xuyên biển" gồm các thành bang kết nối bởi các tuyến thương mại hàng hải và giá trị văn hóa chung.

Tôn giáo trong quá trình hình thành nhà nước đã định hình mô hình lý tưởng cho các dòng dõi lãnh đạo, từ đó thiết lập cấu trúc của các nhà nước xuất hiện sau này. Đây là yếu tố quan trọng để hiểu chính trị đương đại trong các quốc gia chịu ảnh hưởng của Phật giáo.

Lịch sử và vai trò đối trọng trước chủ nghĩa xét lại

Giá trị của khung địa chính trị chức năng không chỉ nằm ở giá trị học thuật mà còn là một hệ quy chiếu đối trọng trước các hình thức xét lại lịch sử và lợi dụng chính trị trong tương lai. Bên cạnh giá trị nghiên cứu tôn giáo, tác phẩm còn đóng vai trò quan trọng trong việc làm sáng tỏ các tuyên bố chủ quyền quốc gia hiện đại dựa trên sự liên tục lịch sử.

Một chủ đề quan trọng xuyên suốt là các điểm chung trong hình thái chủ quyền hiện đại của các quốc gia Phật giáo. Các chính thể cổ xưa gắn kết qua ngôn ngữ (Thái, Mon, Miến), hệ thống mandala chủ quyền, và hệ thống Sangha. Làn sóng văn hóa từ các Mandala Sangha đã tạo ra những cộng đồng kết nối hàng hải mới, với cấu trúc chính trị được định hình từ nền tảng tôn giáo.

Điều này trở nên thiết yếu trong bối cảnh các tuyên bố lịch sử cứng rắn của Trung Quốc đang tác động tới Đông Nam Á và Nam Á. Chiến lược "Vành đai và Con đường" của Trung Quốc, đặc biệt là hướng đi qua sông Mekong và Chao Phraya, gần gũi chiến lược với Ấn Độ Dương hơn Thái Bình Dương.

Những thách thức và cơ hội địa chính trị hiện đại

Tác phẩm cũng chỉ ra cách thức lịch sử Phật giáo của Vịnh Bengal Mở rộng có thể đóng vai trò như một đối trọng trước các hành động định hình lại địa chính trị của Trung Quốc. Việc tái khẳng định các lịch sử dựa trên nguồn tư liệu đáng tin cậy có thể giúp ngăn chặn sự lợi dụng lịch sử vào các mục tiêu chiến lược.

Trong khi đó, tác phẩm cũng là lời nhắc nhở về tầm quan trọng của các nhà sử học chuyên nghiệp trong việc xây dựng các công trình lịch sử chất lượng cao. Những lịch sử như vậy không nên bị kiểm soát bởi các nhà nước hay chương trình nghị sự quốc gia, vì không quốc gia nào có thể độc quyền về các lịch sử Sangha của Vịnh Bengal Mở rộng.

Dù có những hạn chế như thiếu các bảng biểu, hệ thống phụ lục và chỉ mục hỗ trợ, tác phẩm vẫn là một cột mốc quan trọng trong nghiên cứu lịch sử tôn giáo và chính trị. Đồng thời, nó mở ra những hướng đi mới trong việc ứng dụng các nghiên cứu lịch sử vào địa chính trị khu vực.