Ý tưởng về Tầm nhìn Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe được Tổng thống D. Trump rất chú ý tại Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) Đà Nẵng (11/2017), và ông Trump đã biến ý tưởng này thành “mỏ neo” mới cho Chính sách châu Á của mình được gọi là Chiến lược “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở”. Việc ông Trump chú trọng vào Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương nhấn mạnh sự trỗi dậy của Ấn Độ cũng như các kế hoạch của Washington nhằm nâng tầm mối quan hệ đối tác chiến lược với New Delhi liên quan đến sự đánh cược chiến lược cũa Mỹ về vai trò tương lai của Ấn Độ trong việc định hình cấu trúc an ninh ở Đông bán cầu. Giới quan sát quốc tế cho rằng, điều này là nhằm duy trì thịnh vượng, hòa bình ở một khu vực rộng lớn, có ý nghĩa quan trọng đối với các lợi ích của Hoa Kỳ. Điều này còn nhằm tạo ra đối trọng với “Giấc mơ Trung Hoa” và “Sáng kiến Vành đai, Con đường” của Bắc Kinh. Trước đó, Ấn Độ cũng chuyển trục từ “Chính sách Hướng Đông” sang “Hành động phía Đông”. Vậy Chiến lược “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở” là gì? Nó sẽ có tác động như thế nào tới tiềm năng hợp tác kinh tế giữa Việt Nam và Ấn Độ? Bài viết tìm hiểu vai trò của Ấn Độ trong Chiến lược “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở” và những tác động của Chiến lược này tới tiềm năng hợp tác kinh tế giữa Việt Nam và Ấn Độ.

***

1. Chiến lược “Ấn Độ - Thái Bình Dương: tự do và rộng mở” và vị trí, vai trò Ấn Độ

Chiến lược “Ấn Độ - Thái Bình Dương: tự do và rộng mở”

Cuối năm 2017, cố vấn đặc biệt của Thủ tướng Nhật Bản, ông Kentaro Sonoura, đã thuyết trình về “Chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương tự do và rộng mở”, trong đó khẳng định: Chìa khóa cho sự ổn định và thịnh vượng của cộng đồng quốc tế là dựa trên sự kết hợp 2 châu lục: Á và Phi, 2 vùng biển: Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Từ đó, định hình các giá trị cơ bản như tự do hàng hải, thượng tôn pháp luật, kinh tế thị trường; thúc đẩy sự hợp tác chặt chẽ hơn với Hoa Kỳ, Ấn Độ, Australia, các nước ASEAN và cả châu Âu, Trung Đông[1].

Nếu như Nhật Bản và Ấn Độ là hai nước đầu tiên nói đến Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương thì Australia lại là nước phổ biến thuật ngữ này, ở cả giới học thuật lẫn chính quyền. Stephen Smith - cựu Ngoại trưởng và Bộ trưởng Quốc Phòng Australia - là một trong những người nhận ra và ủng hộ tích cực chiến lược này trong thời gian dài. Việc Sách Trắng Quốc Phòng Australia 2013 đề cập tới Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương như là một khu vực quan trọng trong chiến lược an ninh của nước này khẳng định triển vọng và tính đúng đắn của tư duy mới.

Việc “nâng tầm” đã được giới học giả về chiến lược và quan hệ quốc tế đón nhận và thảo luận sôi nổi. Đến cuối năm 2017, khi Mỹ chính thức công nhận thì Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương đã vượt qua một ngưỡng mới, trở thành thuật ngữ và bản đồ chiến lược mới của thế kỷ XXI. Với Mỹ, việc mở rộng khái niệm này nhằm gắn kết sự tham gia của Ấn Độ, đồng thời phần nào thể hiện sự khác biệt so với chính quyền cũ với khái niệm “Tái cân bằng”[2].

Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương không phải là một thuật ngữ mới, mà được vay mượn từ lĩnh vực địa - sinh học chỉ vùng nước nhiệt đới trải từ bờ Tây Ấn Độ Dương tới Tây và trung Tây Thái Bình Dương. Một trong những động lực mới của sự hỗn loạn địa chính trị đang gia tăng ở châu Á và các vùng biển của khu vực này là việc sử dụng ngày càng nhiều thuật ngữ “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương”.

Thuật ngữ “Ấn Độ - Thái Bình Dương” đã xuất hiện từ cách đây khoảng 10 năm. Nó được một chiến lược gia người Ấn Độ nêu ra, sau đó dần dần được chấp nhận sử dụng ở nhiều quốc gia. Đặc biệt, được khuếch trương rộng rãi hơn ở các nước Ấn Độ, Nhật Bản, Australia. Còn Chính quyền Nhà Trắng trước thời D. Trump gần như hoàn toàn không đả động gì đến nó. Trong chuyến thăm dài ngày đến châu Á vào tháng 11/2017, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã xác định rõ khu vực này là “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương” chứ không phải là “châu Á - Thái Bình Dương” như thông thường. Các khái niệm về không gian địa chính trị không bao giờ là bất biến.

“Ấn Độ - Thái Bình Dương” bao gồm vùng biển Bắc Ấn Độ Dương và toàn bộ vùng biển giữa Thái Bình Dương, kéo dài đến bờ Tây Hoa Kỳ. Chiến lược An ninh quốc gia Hoa Kỳ nói rõ tầm quan trọng khu vực này, đề cao vai trò của Ấn Độ là một “quốc gia dẫn đầu, một đối tác quốc phòng, an ninh chiến lược”; đồng thời kêu gọi sự hợp tác liên minh 4 bên: Hoa Kỳ - Nhật Bản - Australia - Ấn Độ và mở rộng quan hệ với các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Indonesia, Malaysia. Giáo sư Takashi Terada của Đại học Doshisha nhận định: Khái niệm này làm sáng tỏ lập trường đa phương hóa của Hoa Kỳ ở châu Á; tạo ra trật tự mới ở khu vực nhằm tăng cường niềm tin các quốc gia trong vùng; tái khẳng định cam kết của Hoa Kỳ đối với hòa bình, an ninh khu vực[3].

Khái niệm Tầm nhìn Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương có thể bắt nguồn từ quyết định của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) mời Ấn Độ với tư cách là một thành viên sáng lập Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS) năm 2005. Tuy nhiên, tính bền vững của động lực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương về cơ bản sẽ phụ thuộc vào việc New Delhi có sẵn sàng làm việc với Mỹ và các đồng minh của Mỹ trong khu vực hay không.

Người được ghi nhận là học giả đầu tiên sử dụng thuật ngữ này với hàm ý về địa chính trị là tiến sĩ Gurpreet S. Khurana, Giám đốc Quỹ Hàng hải quốc gia tại New Delhi, Ấn Độ. Trong bài luận tựa đề “An ninh hàng hải: Triển vọng hợp tác Ấn Độ - Nhật Bản” vào năm 2007, tiến sĩ Khurana đã lập luận rằng, các lợi ích chung và cốt lõi của Ấn Độ và Nhật Bản về hàng hải sẽ khó có thể được bảo đảm nếu Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương bị chia rẽ trong nhận thức chiến lược. Do đó, thuật ngữ “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương” đã ra đời như là một tầm nhìn chiến lược mới trong khu vực[4].

Cùng năm 2007, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe trong nhiệm kỳ đầu của mình đã có bài phát biểu trước Nghị Viện Ấn Độ về “sự hợp lưu của hai đại dương” như là “sự kết nối năng động của hai vùng biển tự do và thịnh vượng” ở châu Á. Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, sau đó, đã được giới chức và học giả Ấn Độ và Nhật Bản ủng hộ, coi là nền tảng của hợp tác toàn diện vì lợi ích chung của hai nước trong thế kỷ XXI. Thuật ngữ Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương lần đầu tiên được một quan chức cấp cao Mỹ sử dụng khi ngoại trưởng Hillary Clinton bài phát biểu năm 2011 tại Honolulu “chúng ta [Mỹ] hiểu tầm quan trọng của lưu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương đối với giao thương toàn cầu”.

Các nhà ngoại giao và an ninh Mỹ định nghĩa về khái niệm “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương: tự do và rộng mở” dựa trên mấy khía cạnh sau:

Thứ nhất, về mặt địa lý, khái niệm này bao trùm khu vực liên thông giữa hai đại dương là Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Tuy nhiên, phạm vi tới đâu thì vẫn còn một số tranh luận. Có người cho rằng, nó bao trùm toàn bộ hai đại dương, nhưng một số ý kiến cho rằng, chỉ bao trùm phần phía Tây của Thái Bình Dương và phần phía Đông của Ấn Độ Dương. Tuy vậy, điểm mấu chốt là có sự liên thông giữa hai đại dương và khu vực Đông Á trở thành trung tâm của phạm vi địa lý này.

Thứ hai, về nội hàm, khái niệm này có hai yếu tố đó là tự do và rộng mở. Tự do, theo quan niệm của Mỹ, bao gồm: Một là, không có sự cưỡng ép. Các quốc gia không được cưỡng ép lẫn nhau để thực hiện hay không thực hiện một ý đồ nào đấy; Hai là, liên quan đến quản trị tốt, nghĩa là minh bạch, chống tham nhũng, nhân quyền,…