Câu chuyện về DPI tại Ấn Độ

DPI của Ấn Độ đã nhanh chóng thu hút sự chú ý trong nước và quốc tế nhờ những thành tựu đáng kể đạt được trong thời gian ngắn. Không chỉ “India Stack” đã biến đổi căn bản hệ thống thanh toán số, mà giá trị kinh tế do DPI đóng góp vào GDP có thể đạt 2,9–4,2% vào năm 2030 (so với 0,9% năm 2022)[i]. Thành công này một phần đến từ việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế — đưa Ấn Độ lên vị trí dẫn đầu trong chỉ số số hóa của cơ quan thuế ở các nền kinh tế mới nổi[ii] — và một phần khác khởi nguồn từ việc cải tổ toàn diện cung cấp dịch vụ xã hội, mở rộng tiếp cận giáo dục (DIKSHA), y tế số (ABDM) và nông nghiệp (VISTAAR) nhằm hòa nhập kỹ thuật số và tài chính.

DPI - tài sản công kỹ thuật số bản địa

Hạ tầng số công cộng (DPI) của Ấn Độ, khi được hình thành dưới dạng một tài sản công kỹ thuật số (Digital Public Good – DPG) bản địa, không chỉ là tập hợp các nền tảng công nghệ, mà còn phản ánh một triết lý phát triển dựa trên chia sẻ, minh bạch và tối ưu hóa phúc lợi công cộng. Việc thiết kế và vận hành DPI bắt nguồn trực tiếp từ nhu cầu của xã hội Ấn Độ với quy mô dân số lớn, phần đông cư dân sống ở vùng nông thôn và mức thu nhập trung bình thấp. Thay vì sao chép mô hình sẵn có từ phương Tây, các nhà hoạch định đã lựa chọn công nghệ sinh trắc học qua hệ thống Aadhaar và nền tảng thanh toán di động UPI, nhằm khắc phục “điểm nghẽn” về nhận dạng và giao dịch tài chính. Chi phí phát hành mỗi thẻ Aadhaar được duy trì ở mức rất thấp, chỉ vài đô la, cho phép mở rộng nhanh chóng tới hơn 1,3 tỷ công dân chỉ trong vài năm.

Sự phối hợp giữa khu vực công và tư trong mô hình DPI là một nét đột phá mang tính bản địa hóa cao. Nhà nước giữ vai trò kiến tạo khung pháp lý, ban hành các tiêu chuẩn mở và cơ chế bảo vệ dữ liệu như DEPA và Luật Bảo vệ Dữ liệu Cá nhân (DPDP Act), trong khi các “Tiện ích Thông tin Quốc gia” (NIUs) phi lợi nhuận như UIDAI và NPCI chịu trách nhiệm vận hành lõi hạ tầng. Trên nền tảng này, các ngân hàng, công ty fintech và nhà phát triển phần mềm được khuyến khích tham gia cạnh tranh và sáng tạo, từ đó liên tục làm phong phú hệ sinh thái với các dịch vụ thanh toán, tín dụng và chia sẻ dữ liệu. Cơ chế giám sát đa bên, trong đó có Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ, Bộ Kỹ thuật số và hiệp hội các tổ chức tài chính, bảo đảm tính minh bạch và tránh sự chi phối bởi bất kỳ quyền lực độc quyền nào.

Bản chất DPG của DPI thể hiện ở tính không phân biệt, không cạnh tranh và không hao mòn: việc thêm người dùng mới không làm giảm chất lượng dịch vụ cho người khác, đồng thời nguồn lực kỹ thuật số không cạn kiệt theo thời gian. Hệ sinh thái tích hợp của India Stack cho phép dịch vụ y tế số, giáo dục trực tuyến hay các chương trình trợ cấp có thể kết nối chặt chẽ với xác thực danh tính, thanh toán và quản lý dữ liệu chỉ thông qua một nền tảng chung. Nhờ vậy, chi phí nhận dạng và chi phí giao dịch được giảm thiểu đáng kể, góp phần mở rộng quyền tiếp cận tài chính, thúc đẩy kinh tế số nông thôn và thu hẹp khoảng cách thành thị – nông thôn.

Hiệu quả của DPI không chỉ dừng ở lợi ích kinh tế, mà còn tạo ra giá trị xã hội sâu rộng. Hệ thống chia sẻ dữ liệu dựa trên cơ chế đồng thuận giúp các cơ quan quản lý có thông tin kịp thời và chính xác để điều phối trợ cấp, bảo hiểm hay các chương trình y tế công cộng, từ đó nâng cao hiệu quả phân phối nguồn lực và giảm thất thoát. Mô hình quản trị mở, minh bạch và khung tiêu chuẩn công khai của Ấn Độ đã và đang được nhiều quốc gia khác tham khảo, cho thấy tính khả thi và bền vững của việc phát triển hạ tầng số công cộng theo hướng DPG bản địa. Các nước khi tiến hành số hóa đại chúng có thể học hỏi cách thức kết hợp chính sách, công nghệ và cơ chế hợp tác công–tư để xây dựng hệ thống linh hoạt, đáp ứng được đặc thù kinh tế – xã hội riêng.

Kiến trúc “India Stack”

Dù vẫn tồn tại thách thức về phân hóa số và cần hoàn thiện khung bảo vệ dữ liệu, lợi ích của DPI với Nhà nước và xã hội Ấn Độ là rõ ràng. Đến nay, 96,8% dân số đã có định danh số, tỷ lệ sở hữu điện thoại thông minh đạt 73% và hơn 75% người từ 15 tuổi trở lên có tài khoản ngân hàng hoặc ví điện tử[iii].

Mô hình “xếp tầng” (building blocks) cho phép tích hợp công–tư, đồng thời khuyến khích đổi mới trong hệ sinh thái mở, trái ngược với hệ thống khép kín như tại Trung Quốc. Nhờ “xếp chồng” các chương trình từ năm 2009, Ấn Độ trở thành quốc gia đầu tiên phát triển đồng thời ba DPI nền tảng: định danh số (Aadhaar), thanh toán tức thì (Unified Payments Interface – UPI) và chia sẻ dữ liệu theo cơ chế kiểm soát quyền riêng tư (Data Empowerment Protection Architecture – DEPA). Mỗi lớp phục vụ nhu cầu rõ ràng và mang lại giá trị lớn trên nhiều lĩnh vực; nguyên tắc chuẩn mở (open standards)[iv] giúp đảm bảo khả năng tương tác và tùy biến phù hợp quy mô và sự đa dạng của Ấn Độ.

Theo Sanjay Anandram (Đại sứ iSPIRT), việc biến DPI thành DPG — tức tài sản công không phân biệt, không cạnh tranh và không hao mòn — là chìa khóa thành công, khi cộng đồng chính phủ, doanh nghiệp và người dân cùng chia sẻ mục tiêu dùng công cụ số để tối đa hóa phúc lợi và nâng cao chất lượng cuộc sống[v]. Quan niệm này trùng khớp với “Tuyên bố Lãnh đạo New Delhi” của G20, định nghĩa DPI là tập hợp hệ thống kỹ thuật số chung, an toàn, tương thích, dựa trên công nghệ mở, mang lại quyền tiếp cận bình đẳng đến dịch vụ công hoặc tư ở quy mô xã hội[vi].

Ba lớp nền tảng của DPI Ấn Độ

Định danh số (Aadhaar, 2009): Cung cấp thẻ định danh sinh trắc học cho hơn 1,3 tỷ người, bao gồm tên, giới tính, địa chỉ, số nhận dạng 12 chữ số và ảnh chân dung, gắn liền với dấu vân tay và mống mắt. Nhờ cơ chế e-KYC dựa trên Aadhaar, quy trình tiếp cận dịch vụ ngân hàng đã được đơn giản hóa và chi phí giảm đáng kể, qua đó người dân dễ dàng mở tài khoản tiết kiệm và thanh toán, thực hiện chuyển tiền, vay tín dụng, mua bảo hiểm và hưởng lương hưu với chi phí phải chăng. Các doanh nghiệp viễn thông và tiện ích công cộng cũng tận dụng kênh này để cung cấp dịch vụ cho khách hàng. Hệ thống Thanh Toán Qua Aadhaar (AePS) còn cho phép người dân nhận thẳng các khoản trợ cấp hay lương từ chính phủ. Chương trình này nhắm tới nhóm đối tượng chưa được phục vụ đầy đủ về mặt tài chính, đặc biệt là phụ nữ tại vùng nông thôn. Trước khi India Stack được triển khai toàn diện, vào năm 2011 chỉ có 35% dân số trên 15 tuổi của Ấn Độ có tài khoản ngân hàng; đến năm 2021, con số này đã tăng lên 77,5% theo báo cáo của Ngân hàng Thế giới (Global Findex Database)[vii]. Chính sách phi tiền mặt hóa do chính phủ Modi khởi xướng vào tháng 11 năm 2016 nhằm chống trốn thuế thông qua tiền mặt đã thúc đẩy mạnh mẽ việc sử dụng phương thức thanh toán điện tử kể từ năm 2017[viii].
Thanh toán tức thì (UPI, 2016): Nền tảng thanh toán theo thời gian thực, hỗ trợ giao dịch cá nhân–cá nhân (P2P) và cá nhân–thương nhân (P2M). UPI (Unified Payments Interface) vận hành dưới sự bảo trợ của National Payments Corporation of India (NPCI) — một công ty phi lợi nhuận được thành lập trên cơ sở hợp tác giữa Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ (RBI) và Hiệp hội Ngân hàng Ấn Độ (IBA) nhằm xây dựng một hạ tầng thanh toán và bù trừ vững chắc. NPCI chịu trách nhiệm trung gian trong các giao dịch bán lẻ, quản lý luồng tin nhắn tài chính giữa gần 200 ngân hàng lớn trong nước và cung cấp nền tảng cho các công ty fintech tiếp cận tài khoản cá nhân và doanh nghiệp tham gia UPI. UPI chiếm khoảng 70% giao dịch thanh toán số năm tài chính 2023–2024, trở thành mạng lưới thanh toán lớn thứ năm thế giới về khối lượng, chỉ sau Visa, Alipay, WeChat Pay và MasterCard.
Chia sẻ dữ liệu có kiểm soát (DEPA và khung bảo vệ DPI của LHQ): Cho phép người dùng kiểm soát luồng dữ liệu cá nhân dựa trên nguyên tắc đồng thuận. Theo đó, người dùng tham gia hai lớp nền tảng trước có thể chủ động quản lý dấu vết dữ liệu cá nhân của mình trong nền kinh tế số. Cơ chế này đặc biệt quan trọng khi DPI Hà Nội và New Delhi được triển khai song hành với Đạo luật Bảo vệ Dữ liệu Cá nhân (DPDP Act) mà quốc hội Ấn Độ thông qua vào tháng 8 năm 2023 và đang trong giai đoạn thi hành..

Cơ chế thể chế và quản trị

Cơ chế thể chế và quản trị của DPI Ấn Độ dựa trên mô hình hợp tác công–tư, trong đó Nhà nước giữ vai trò kiến tạo và giám sát: Bộ Điện tử và Công nghệ Thông tin xây dựng khung pháp lý và tiêu chuẩn mở, Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ đảm bảo tính an toàn tài chính, còn các “Tiện ích Thông tin Quốc gia” (NIUs) như UIDAI (định danh) và NPCI (thanh toán) được vận hành dưới hình thức công ty phi lợi nhuận với hội đồng quản trị gồm đại diện chính phủ, ngành tài chính và xã hội dân sự. Mỗi NIU chịu trách nhiệm giải trình theo định kỳ qua báo cáo hoạt động, kiểm toán độc lập và đánh giá bởi các ủy ban liên ngành, giúp phát hiện sớm rủi ro về bảo mật hay độc quyền. Nguyên tắc minh bạch trong tài chính và kỹ thuật, cùng việc áp dụng chuẩn mở, không chỉ tạo điều kiện cho các ngân hàng, fintech dễ dàng tích hợp dịch vụ mà còn bảo đảm hệ thống dễ dàng mở rộng, nâng cấp và chuyển giao công nghệ khi cần. Nhờ vậy, DPI Ấn Độ vừa duy trì được sự ổn định, vừa linh hoạt thích ứng với nhu cầu đổi mới của thị trường và xã hội.

Khả năng sao chép và quốc tế hóa

Ấn Độ đặt mục tiêu xuất khẩu DPI cho các nước phương Nam toàn cầu thông qua sáng kiến MOSIP (nền tảng định danh mã nguồn mở), hiện đã được 20 quốc gia áp dụng với hơn 121 triệu người dùng. Ba điều kiện thiết yếu để tái lập thành công mô hình này ở nước ngoài gồm:

Thiết lập tổ chức quản trị DPI độc lập, chịu trách nhiệm trước đa bên liên quan;
Định hình tiêu chuẩn toàn cầu do Ấn Độ dẫn dắt, bảo đảm lợi ích của các nước đang phát triển;
Xây dựng mô hình tài chính bền vững, không chỉ phụ thuộc vào nguồn tài trợ từ thiện.
Tháng 11 năm 2023, tại Hội nghị Thượng đỉnh G20 trực tuyến, Thủ tướng Modi đã công bố thành lập Quỹ Tác động Xã hội nhằm thúc đẩy triển khai Hạ tầng Số Công Cộng (DPI) tại các quốc gia thuộc khu vực Toàn cầu phương Nam[ix]. Quỹ này được kỳ vọng sẽ cung cấp nguồn lực tài chính và kỹ thuật cần thiết để hỗ trợ việc áp dụng các giải pháp DPI, đồng thời khuyến khích hợp tác đa phương và chuyển giao công nghệ nhằm thu hẹp khoảng cách số và nâng cao hiệu quả phát triển bền vững.

Kết luận

New Delhi với “India Stack” đã khẳng định một ví dụ độc đáo về câu chuyện số hóa lấy nguồn lực nội sinh làm trọng tâm, mang tính mở, điều phối công–tư và đạt hiệu quả cao ngay cả khi kinh phí hạn chế. Việc Ấn Độ xây dựng DPI như một tài sản công kỹ thuật số (DPG) ngay trong nội địa, đồng thời chủ động xuất khẩu mô hình này ra thế giới, là bài học đáng chú ý cho châu Âu và các khu vực khác. Tiềm năng khai thác là rất lớn, và thực tế G20, Quỹ Tiền tệ Quốc tế cùng Diễn đàn Kinh tế Thế giới cũng đã tìm đến học hỏi kinh nghiệm Ấn Độ càng cho thấy dòng chuyển giao kiến thức và công nghệ số ngày nay không chỉ đơn hướng mà đang dịch chuyển theo xu thế đa chiều của trật tự thế giới mới.

Tài liệu tham khảo

[i] https://nasscom.in/knowledge-center/publications/nasscom-arthur-d-little-indias-digital-public-infrastructure

[ii] https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2023/078/001.2023.issue-078-en.xml

[iii] https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2023/078/001.2023.issue-078-en.xml

[iv] https://www.imf.org/en/Publications/WP/Issues/2023/03/31/Stacking-up-the-Benefits-Lessons-from-Indias-Digital-Journey-531692

[v] https://ispirt.in/

[vi] https://www.mea.gov.in/Images/CPV/G20-New-Delhi-Leaders-Declaration.pdf

[vii] https://www.worldbank.org/en/publication/globalfindex/Data#sec1

[viii] https://financialservices.gov.in/beta/en/page/growth-various-modes-digital-payment

[ix] https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=1979113&reg=3&lang=1