Không còn nghi ngờ gì nữa, sự phát triển nhanh chóng của Trí tuệ Nhân tạo (AI) đã mang lại lợi ích to lớn cho nhân loại trong những năm gần đây. Với việc ứng dụng trong hầu hết mọi khía cạnh của cuộc sống, AI đã thúc đẩy tiến bộ trong nhiều lĩnh vực với quy mô chưa từng có. Tuy nhiên, tiến bộ đột phá này đã phải trả giá rất đắt, không chỉ về cách mô hình bao trùm hay loại trừ một số nhóm dân số nhất định, mà còn về chi phí phát sinh từ việc mở rộng cơ sở hạ tầng. Sự gia tăng nhanh chóng của các trung tâm dữ liệu trên toàn cầu đã gây ra các cuộc biểu tình và bất bình rộng rãi trong cộng đồng địa phương. Hơn nữa, các nhiệm vụ đòi hỏi nhiều lao động như dán nhãn dữ liệu, rất quan trọng cho việc phát triển các mô hình AI, đã gây ra tác động tâm lý bất lợi cho các cá nhân tham gia vào quá trình này. Điều này nhấn mạnh sự cần thiết phải xem xét lại mô hình phát triển trong thời đại AI. Khi sự cạnh tranh gay gắt vẫn tiếp diễn giữa các cường quốc toàn cầu, việc đảm bảo rằng đặc quyền toàn cầu được xác định một cách bình đẳng thông qua sự tham gia hiệu quả của Nam Bán cầu và các ưu tiên phát triển của họ là điều cần thiết.

Trung tâm Dữ liệu và áp lực tài nguyên

Nhu cầu về trung tâm dữ liệu AI tăng theo cấp số nhân của các tập đoàn công nghệ lớn cùng với các yêu cầu về đất đai, năng lượng và nước đi kèm đã thúc đẩy họ tìm kiếm các trung tâm dữ liệu tại các quốc gia Nam Bán cầu. Năm 2023, kế hoạch phát triển một trung tâm dữ liệu tại Uruguay của Google đã vấp phải sự phản đối dữ dội từ người dân địa phương, đặc biệt là khi quốc gia này đang phải hứng chịu đợt hạn hán tồi tệ nhất trong hơn 70 năm qua, và chỉ một bộ phận nhỏ dân số được tiếp cận với nước sạch, phần lớn trong số đó có nguy cơ bị chuyển hướng đến trung tâm dữ liệu.  

Chile có 22 trung tâm dữ liệu, trong đó có 16 trung tâm ở Santiago. Điều này đã gây áp lực nghiêm trọng lên tài nguyên nước và môi trường của đất nước. Mặc dù kế hoạch xây dựng trung tâm dữ liệu thứ hai của Google đã được chính phủ Chile phê duyệt vào năm 2019, nhưng sau đó đã bị tòa án môi trường Santiago đình chỉ vào năm 2024 do một loạt các cuộc biểu tình của phong trào cộng đồng xã hội - môi trường vì đất và nước (Mosacat), một tổ chức hoạt động địa phương. Các tập đoàn khác, chẳng hạn như Amazon và Microsoft, cũng đã phải đối mặt với các cuộc biểu tình đáng kể trong nước. Tình hình tương tự cũng xảy ra ở Brazil, nơi năm trong số 22 trung tâm dữ liệu được lên kế hoạch - bao gồm một trung tâm của gã khổng lồ công nghệ Trung Quốc ByteDance - được đặt tại các thành phố đang gặp vấn đề khan hiếm nước nghiêm trọng và kéo dài.

Hơn nữa, thiệt hại do sự gia tăng tràn lan của các trung tâm dữ liệu không chỉ giới hạn ở Nam Bán cầu mà giờ đây đã lan sang cả các cường quốc toàn cầu. Theo báo cáo của Data Center Watch, khoảng 64 tỷ đô la Mỹ các dự án trung tâm dữ liệu tại Mỹ đã bị chặn hoặc trì hoãn do sự phản đối trong nước Mỹ. Các trung tâm dữ liệu hiện có, chẳng hạn như cơ sở Memphis của xAI, cũng đang phải đối mặt với các cuộc biểu tình do cáo buộc ô nhiễm không khí gia tăng ở các khu vực như Boxtown. Kế hoạch xây dựng trung tâm dữ liệu AI lớn nhất châu Âu tại vành đai xanh của London cũng đang vấp phải sự phản đối tương tự từ cộng đồng địa phương.

Chi phí con người của việc dán nhãn dữ liệu

Các mô hình AI dựa vào việc dán nhãn dữ liệu để nâng cao độ chính xác và lọc bỏ nội dung nhạy cảm. Để tối đa hóa lợi nhuận, các tập đoàn công nghệ lớn thuê ngoài những nhiệm vụ này cho các quốc gia đang phát triển trong khối Phương Nam toàn cầu có nguồn lao động giá rẻ, thường được thuê với mức lương bóc lột. Ví dụ, để loại bỏ nội dung độc hại như bạo lực, lạm dụng tình dục và định kiến ​​khỏi ChatGPT, OpenAI đã thuê nhân viên người Kenya với mức lương dưới 2 đô la Mỹ một giờ thông qua đối tác gia công là Công ty Sama, hoạt động tại Kenya, Uganda và Ấn Độ. Ngoài việc bị trả lương quá thấp, bản chất công việc đầy áp lực đã gây ra tác động tâm lý nghiêm trọng cho nhiều nhân viên Kenya, cuối cùng dẫn đến việc Công ty Sama hủy bỏ hợp đồng làm việc cho OpenAI sớm hơn tám tháng so với dự kiến. Hơn nữa, vào năm 2024, gần một trăm nhân viên AI Kenya đã gửi một bức thư ngỏ tới cựu Tổng thống Mỹ Joe Biden, trong đó nêu rõ: "Điều kiện làm việc hàng ngày của chúng tôi chẳng khác nào chế độ nô lệ thời hiện đại".

Tương tự, cuộc khủng hoảng đang diễn ra ở Venezuela trong vài năm qua đã biến nơi đây thành điểm nóng cho việc thuê ngoài việc dán nhãn dữ liệu thông qua các công ty như Appen. Sự tuyệt vọng về kinh tế của người lao động Venezuela đã bị các tập đoàn lợi dụng một cách tích cực, bằng cách hạ thấp lương một cách có hệ thống, bên cạnh việc đình chỉ tài khoản và ngừng các chương trình.

Tình trạng này vẫn tiếp diễn trên khắp các quốc gia khối Phương Nam toàn cầu với các hành vi bóc lột, bao gồm giảm lương, bắt nhân viên làm việc trong môi trường nguy hiểm và thiếu minh bạch nói chung. Hơn nữa, điều này còn liên quan đến việc các nhà cung cấp dịch vụ dán nhãn buộc phải sử dụng lao động trẻ em để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng. Ấn Độ, nơi có số lượng người làm việc tự do trực tuyến lớn nhất thế giới, là một mục tiêu đặc biệt dễ dàng cho các công ty này.

Giải pháp khả thi

Bất kể vấn đề có phức tạp đến đâu, luôn có nhiều giải pháp khả thi. Điều này bao gồm các đổi mới ưu tiên hiệu quả tính toán, như DeepSeek, minh họa cho thực tế rằng việc tập trung vào hiệu quả và trọng số mở có thể đóng vai trò là một hướng đi khả thi cho tương lai của các mô hình AI. Hơn nữa, các giải pháp thay thế như Mô hình ngôn ngữ nhỏ (SLM) cũng cho thấy triển vọng, mở đường cho việc giải quyết một số mối lo ngại nêu trên, đặc biệt là vì khả năng hoạt động ngoại tuyến trong một số trường hợp có thể giúp chúng thoát khỏi sự phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng điện toán đám mây. Tuy nhiên, các giải pháp này chưa nhận được đủ sự quan tâm, khi phần lớn chi tiêu vốn của các tập đoàn công nghệ lớn như OpenAI, Microsoft và Google lại tập trung vào việc xây dựng các giải pháp cơ sở hạ tầng khổng lồ cần thiết cho sự mở rộng AI toàn cầu.

Cảnh báo cho các nước Phương Nam toàn cầu

Để tham gia hiệu quả vào sự phát triển toàn cầu do AI dẫn dắt, các nước Phương Nam toàn cầu phải tập trung vào việc phát triển các mô hình bản địa và các giải pháp thay thế hiệu quả hơn, phù hợp hơn với lợi ích của mình, đồng thời củng cố luật lao động và tăng cường tính minh bạch trong toàn bộ chuỗi cung ứng AI. Mặc dù việc thúc đẩy phát triển AI có những lợi ích riêng, nhưng nó không được phép làm tổn hại đến phẩm giá và sự tiến bộ của con người. Hội nghị Thượng đỉnh về Tác động của AI sắp tới, được tổ chức tại New Delhi vào năm 2026, là thời điểm thích hợp để Ấn Độ nắm quyền lãnh đạo vấn đề quan trọng này và ngăn ngừa khối Phương Nam toàn cầu trở thành nạn nhân của sự mất cân bằng quyền lực trong cuộc đua AI. Ấn Độ có thể đạt được điều này bằng cách thể hiện lập trường kiên định, thúc đẩy sự gắn kết về tư tưởng và kinh tế giữa các quốc gia cùng chí hướng, và thúc đẩy lợi ích của khối Phương Nam toàn cầu, nơi vẫn đang chịu sự bóc lột của các tập đoàn khổng lồ.

Tác giả: Prateek Tripathi, ORF Ấn Độ