Ấn Độ và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã xây dựng một mạng lưới quan hệ phức hợp từ đầu thập niên 1990, chuyển từ đối thoại sơ khởi tới quan hệ chiến lược toàn diện. Sự tiến hóa đó không chỉ là biểu hiện của diễn ngôn ngoại giao mà còn hàm chứa các quyết định chính sách, ưu tiên an ninh và lợi ích kinh tế cụ thể. Trong bối cảnh địa chính trị hiện nay, đặc trưng bởi căng thẳng Mỹ–Trung, sự liên kết khu vực mới và cạnh tranh ảnh hưởng, quan hệ Ấn Độ–ASEAN có thể đóng vai trò là trục ổn định cho New Delhi; đồng thời, nó tiềm ẩn những thách thức về năng lực hành động, tính nhất quán và khả năng đáp ứng mong đợi khu vực.

Về quá trình lịch sử, quan hệ Ấn Độ–ASEAN được khởi xướng theo trục Look East Policy thập niên 1990 và chính thức hóa qua hàng loạt cơ chế đối thoại và hội nghị thượng đỉnh. Việc nâng cấp quan hệ lên “đối tác chiến lược” tại Phnom Penh và sau đó là “Đối tác chiến lược toàn diện” phản ánh nỗ lực tổ chức hóa quan hệ song phương. Tuy nhiên, bản thân tiến trình này từng diễn ra thiếu nhịp điệu; Ấn Độ trước đây khá “hướng Tây” về kinh tế và chiến lược, dẫn tới khoảng cách giữa tuyên bố và hành động thực tế. Điểm chuyển ngoặt xuất hiện dưới thời Thủ tướng Narendra Modi đó là việc nâng cấp chính sách Hướng Đông thành chính sách Hành động Phía Đông, chủ trương tăng cường hợp tác thiết thực với các nước ASEAN cả về kết cấu hạ tầng, thương mại, an ninh hàng hải và hợp tác quốc phòng.

Sự năng động của chính sách Ấn Độ có hai mặt: lợi thế chủ động và rủi ro kỳ vọng. Ở chiều thuận, Modi đã đặt ASEAN vào trung tâm chiến lược của tầm nhìn Ấn Độ về “Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” bao trùm - không chỉ là FOIP (Free and Open Indo-Pacific) mà còn nhấn mạnh tính “bao dung” và đa phương. Việc tham dự liên tục các hội nghị cấp cao, thúc đẩy các sáng kiến kết nối và tạo dựng đường dây ngoại giao cao cấp đã gia tăng tín nhiệm. ASEAN, vốn tìm kiếm đa dạng hóa quan hệ để tránh lệ thuộc tuyệt đối vào một cường quốc đơn lẻ, nhìn thấy ở Ấn Độ một đối tác có thể cung cấp “ổn định” tương đối về chính trị, kinh tế và an ninh khu vực.

Tuy nhiên, ASEAN không là một thực thể đơn nhất; các quốc gia thành viên có lợi ích, lo âu và mối quan hệ riêng với các cường quốc lớn, đặc biệt là Trung Quốc. Sự hiện diện ngày càng mạnh của Trung Quốc tại khu vực cả về kinh tế lẫn quân sự, đồng thời có các tranh chấp hàng hải với nhiều nước ASEAN, khiến bloc này vừa cần cân bằng vừa dè dặt trong việc can dự sâu vào các cấu trúc an ninh cạnh tranh. Do đó, mong muốn của ASEAN về “đối tác ổn định” từ Ấn Độ mang tính chọn lọc: tăng cường hợp tác kinh tế và phát triển cơ sở hạ tầng, hợp tác an ninh không đối đầu, và ưu tiên các sáng kiến đa phương mang tính khu vực.

Trong bối cảnh đó, Ấn Độ phải đối mặt với ba thách thức chính. Thứ nhất là khả năng hành động thực chất (capacity for delivery): ASEAN kỳ vọng các cam kết Ấn Độ đi kèm nguồn lực, kinh tế, kỹ thuật và cơ chế thực thi. Việc nâng tầm quan hệ từ đối thoại sang “hành động” đòi hỏi đầu tư có hệ thống vào kết nối vật chất, năng lực cảng biển, công nghệ, và các chương trình hợp tác nhân lực. Thứ hai là lịch trình chính sách nội bộ: ràng buộc trong nước có thể giới hạn sự hiện diện ngoại giao, như ví dụ việc lãnh đạo Ấn Độ không thể tham dự trực tiếp một số hội nghị vì ưu tiên nội bộ. Thứ ba là câu chuyện định vị chiến lược: Ấn Độ cần chứng minh rằng cam kết với ASEAN không phải là phản xạ chống lại Trung Quốc hay nhằm phục vụ lợi ích đối tác bên ngoài, mà là một cấu trúc hợp tác tự thân, tôn trọng chủ quyền và đa dạng chiến lược của từng thành viên.

Hàm ý cho ngoại giao Ấn Độ khá rõ, đó là cần triển khai một chiến lược hai lớp: củng cố các liên kết song phương với từng thành viên ASEAN thông qua dự án hữu hình, đồng thời tăng cường cơ chế đa phương khu vực nhằm tạo niềm tin. Những sáng kiến như nâng cấp kết nối kinh tế, thúc đẩy hành lang hàng hải xanh, hỗ trợ năng lực an ninh biển cho các nước ASEAN nhỏ hơn, và khuyến khích hợp tác công-tư trong phát triển hạ tầng có thể là công cụ hiệu quả. Về mặt nhận thức, Ấn Độ cần củng cố thông điệp về tính độc lập chiến lược và tính xây dựng, tránh các biểu hiện gây nghi ngại cho các nước ASEAN mong muốn không bị lôi kéo vào cạnh tranh lớn.

Từ góc độ khu vực, quan hệ chặt chẽ Ấn Độ–ASEAN mang lại lợi ích tăng cường an ninh và ổn định: nó làm giảm rủi ro cấu trúc cạnh tranh bằng cách mở rộng các kênh ngoại giao, thương mại và đối thoại an ninh. Đồng thời, sự thành công của mối quan hệ này phụ thuộc vào năng lực Ấn Độ trong việc chuyển hóa lời nói thành hành động, cung cấp lợi ích vật chất, và duy trì sự nhất quán chính sách. Trong kỷ nguyên mà các cấu trúc đa phương đang tái cấu trúc theo hướng khu vực hóa và các nhóm tiểu đa phương, Ấn Độ và ASEAN có thể cùng nhau kiến tạo một trục ổn định nếu cả hai phía hiểu rõ hạn chế và kỳ vọng của nhau, và thực hiện hợp tác dựa trên lợi ích thực tế, minh bạch và lâu dài.