Ấn Độ đang định hình một chiến lược ứng phó linh hoạt với chủ nghĩa khủng bố do Pakistan hậu thuẫn, cho thấy sự cân bằng mong manh giữa răn đe, leo thang và những phức tạp của cục diện địa chính trị toàn cầu

Đáp trả trực tiếp vụ tấn công khủng bố tại Pahalgam ngày 22/4 khiến 26 dân thường thiệt mạng, Ấn Độ đã tiến hành cuộc không kích xuyên biên giới quy mô lớn nhất kể từ sau vụ Balakot, nhắm vào 09 cơ sở khủng bố bên trong lãnh thổ Pakistan và khu vực Kashmir do Pakistan kiểm soát (PoK). Chiến dịch mang mật danh "Sindoor", diễn ra trong 25 phút với các cuộc tấn công nhanh chóng và chính xác, tiêu diệt hơn 80 phần tử thuộc các nhóm cực đoan như Jaish-e-Mohammed (JeM), Lashkar-e-Taiba (LeT) và Hizbul Mujahideen.

Sau cuộc không kích, Ấn Độ nhấn mạnh rằng hành động này không nhằm leo thang xung đột, nhưng cũng cảnh báo Ấn Độ sẵn sàng đáp trả kiên quyết nếu Pakistan tiếp tục có những động thái gia tăng căng thẳng. Giờ đây, quyết định nằm trong tay Islamabad và Pakistan sẽ phải cân nhắc bước đi tiếp theo trên "nấc thang leo thang" đầy rủi ro.

Cuộc khủng hoảng hiện tại một lần nữa đặt ra bài toán chiến lược cho giới lãnh đạo Ấn Độ: Làm thế nào để ứng phó trước sự hậu thuẫn liên tục của Pakistan đối với các hoạt động khủng bố tại Kashmir? Và đâu là cách thiết lập khả năng răn đe hiệu quả trước cuộc chiến tranh ủy nhiệm mà Pakistan đang thực hiện?

Trong bất cứ trường hợp nào, việc thiết lập cơ chế răn đe chưa bao giờ là điều dễ dàng, bởi nó phụ thuộc vào cách đối phương cân nhắc giữa chi phí và lợi ích. Ngay cả khi có sự chênh lệch về sức mạnh, một đối thủ cứng rắn vẫn có thể lựa chọn sử dụng vũ lực. Pakistan, với các mục tiêu xét lại về địa chính trị, tư duy ý thức hệ cứng rắn, khả năng chấp nhận rủi ro cao và vai trò chi phối của quân đội, trở thành một đối tượng đặc biệt khó răn đe.

Không giống như các quốc gia thông thường, Pakistan không đánh giá hậu quả của việc sử dụng vũ lực theo cách mà phần lớn các nước khác vẫn làm.

Mặc dù việc trừng phạt Pakistan là phản ứng dễ hiểu, New Delhi cũng cần nhận thức rằng những thất bại như vậy hiện nay ít xảy ra hơn so với trước đây. Các hoạt động khủng bố do Pakistan hậu thuẫn hiện chủ yếu giới hạn ở Kashmir, nơi các vụ tấn công lớn diễn ra rải rác. Khu vực này đang nằm dưới sự kiểm soát chặt chẽ của Ấn Độ hơn bao giờ hết và làn sóng lên án mạnh mẽ vụ thảm sát tại Pahalgam đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong dư luận địa phương.

Chiến tranh ủy nhiệm khiến cơ chế răn đe trở nên phức tạp hơn, bởi tính phủ nhận hợp lý làm mờ ranh giới trách nhiệm, gây khó khăn trong việc xác định đối tượng cần trừng phạt. Với tiền sử vi phạm của quân đội Pakistan, việc xem lực lượng này là tác nhân chính không phải không có cơ sở. Tuy nhiên, một trong những thành công chiến lược lớn nhất của Ấn Độ là xây dựng một diễn ngôn quốc tế về sự đồng lõa của Pakistan trong các phong trào thánh chiến khu vực và toàn cầu. Việc duy trì diễn ngôn này sẽ khó khăn hơn trong bối cảnh Mỹ ngày càng bất định và Trung Quốc tiếp tục gia tăng ảnh hưởng. Sự dẫn dắt của Mỹ và quan hệ đối tác Ấn-Mỹ từng đóng vai trò trung tâm trong việc cô lập và gây sức ép lên Pakistan, nhưng khả năng duy trì sức ép này đang ngày càng suy giảm.

Trong nhiều thập kỷ, một trong những thành công chiến lược lớn nhất của Ấn Độ là xây dựng được một diễn ngôn quốc tế gắn Pakistan với các phong trào thánh chiến toàn cầu và khu vực. Bằng cách định vị Pakistan là bên dung túng chủ nghĩa khủng bố, Ấn Độ đã tranh thủ được sự đồng thuận từ các cường quốc trong chính sách đối phó với Islamabad.

Răn đe là lựa chọn tốn kém. Mọi hành động quân sự cần phải được cân nhắc kỹ lưỡng giữa thiệt hại thực tế với nguy cơ leo thang căng thẳng. Ấn Độ có quyền buộc Pakistan phải trả giá, nhưng cần nâng cao khả năng chấp nhận rủi ro để đối phó với chiến lược của Islamabad. Việc trừng phạt quân đội Pakistan được xem là lựa chọn hiệu quả hơn so với việc để nước này tiếp tục dung túng các tổ chức khủng bố mà không bị trừng phạt. Tuy nhiên, Pakistan không phải là một quốc gia dễ bị khuất phục và mỗi chu kỳ khủng hoảng - ứng phó đều làm tăng nguy cơ xung đột trong tương lai.

Mặc dù kế hoạch phản ứng quân sự quy mô lớn như Chiến dịch Parakram đã được vạch ra và binh lính đã được huy động, các cuộc tấn công thực tế chưa bao giờ diễn ra. Khi chủ nghĩa khủng bố trở thành mối đe dọa toàn cầu, dưới sự hỗ trợ và quan hệ ngày càng chặt chẽ với Mỹ, Ấn Độ đã tiến hành điều chỉnh chiến lược, tập trung cô lập Pakistan về mặt ngoại giao và kinh tế. Vụ tấn công Mumbai năm 2008 là lần cuối cùng khủng bố do Pakistan hậu thuẫn gây ra thiệt hại nghiêm trọng đối với dân thường tại phần lãnh thổ chính của Ấn Độ.

Pakistan tiếp tục duy trì ảnh hưởng trong khu vực nhờ chiến lược hậu thuẫn bạo lực tại Kashmir dưới cái bóng răn đe của vũ khí hạt nhân - vừa nhằm ép Ấn Độ vào bàn đàm phán, vừa tìm cách quốc tế hóa tranh chấp Kashmir.

Để khiến Pakistan trở nên mất đi tầm ảnh hưởng ấy, như Bộ trưởng Ngoại giao Ấn Độ S. Jaishankar từng phát biểu, cần không chỉ “không chơi theo luật cũ, mà phải thay đổi luật chơi”. Ấn Độ buộc phải từ bỏ chiến lược kiềm chế lâu nay, sẵn sàng chấp nhận rủi ro và chủ động leo thang một cách tính toán, nhằm gửi thông điệp rõ ràng tới quân đội Pakistan rằng họ không thể tiếp tục dung túng khủng bố mà không phải chịu hậu quả.

Chiến lược leo thang có tính toán này bắt đầu sau khi 19 binh sĩ Ấn Độ thiệt mạng trong một vụ tấn công vào tháng 9/2016. Các lực lượng đặc nhiệm của Ấn Độ đã thực hiện cuộc đột kích chính xác nhằm vào các căn cứ khủng bố bên kia Đường biên giới kiểm soát (LoC), thuộc khu vực Kashmir do Pakistan chiếm đóng. Đây là bước ngoặt lớn trong chiến lược chống khủng bố của Ấn Độ.

Với tính chất bí mật và phạm vi xâm nhập giới hạn, chiến dịch này tạo một khoảng trống ngoại giao cho Pakistan, giúp nước này phủ nhận hoàn toàn vụ tấn công từng diễn ra. Các hoạt động bí mật với mức độ xâm nhập hạn chế giúp Pakistan có khoảng trống phủ nhận trách nhiệm, cho phép Islamabad bác bỏ việc các cuộc tấn công đã xảy ra. Hành động quân sự có thể khuấy động dư luận nếu kết quả không như kỳ vọng. Trước khi Thủ tướng Narendra Modi nhậm chức, Ấn Độ đã sẵn sàng cho một phản ứng mạnh mẽ sau nhiều năm là nạn nhân của khủng bố do Pakistan hậu thuẫn. Chính quyền Modi đẩy mạnh tư tưởng này, tạo tiền lệ để mỗi lần leo thang xung đột đều lớn hơn trước.

Cuộc không kích năm 2019 nhằm vào các cơ sở khủng bố ở Pakistan tiếp tục cho thấy mức độ leo thang mới, đây là lần đầu tiên Không quân Ấn Độ tấn công vào vùng lãnh thổ Pakistan không tranh chấp kể từ năm 1971. Tuy nhiên, không có hành động quân sự nào diễn ra một chiều.

Trước phản ứng công khai của Ấn Độ, Pakistan đáp trả bằng không kích vào căn cứ quân đội Ấn Độ, dẫn đến một trận không chiến, trong đó Ấn Độ mất một máy bay chiến đấu và phi công bị bắt. Cuộc khủng hoảng sau đó được hạ nhiệt nhờ nỗ lực ngoại giao bí mật của Mỹ, dẫn đến việc phi công được trao trả an toàn và cả hai bên đều tuyên bố chiến thắng.

Thủ tướng Narendra Modi đã tái định hình chiến lược của Ấn Độ trong việc đối phó với chủ nghĩa khủng bố do Pakistan hậu thuẫn theo hai hướng chính. Thứ nhất, thay vì thụ động trước các chiến lược dựa trên rủi ro của Pakistan, Ấn Độ nay chủ động điều chỉnh rủi ro thông qua leo thang có kiểm soát. Tuy nhiên, mỗi lần biện pháp răn đe thất bại lại đẩy New Delhi tiến thêm một bậc trên thang xung đột

Thứ hai, ông Modi đã tạo ra một chi phí chính trị đối nội đáng kể cho giới lãnh đạo Ấn Độ, khiến việc không phản ứng trước khiêu khích từ Pakistan trở thành tổn thất lớn về mặt chính trị. Trong các nền dân chủ, những chi phí này có thể thể hiện sự quyết tâm, nhưng cũng tạo ra "bẫy cam kết", buộc lãnh đạo phải đưa ra những quyết định không tối ưu.

Thách thức đặt ra cho Ấn Độ hiện nay là phải duy trì chiến lược răn đe, tránh leo thang không cần thiết, đồng thời buộc Pakistan phải trả giá cho các hành động khiêu khích, tất cả trong bối cảnh chính trị nội địa và quốc tế đã thay đổi đáng kể so với thời điểm tiến hành không kích Balakot năm 2019.

Thủ tướng Narendra Modi có khả năng vượt qua áp lực dư luận mà nhiều người cho rằng có thể đẩy ông vào bẫy cam kết. Sự ủng hộ dành cho ông vẫn duy trì ổn định, đặc biệt trong lĩnh vực an ninh quốc gia, nơi ông được đánh giá cao hơn hẳn các đối thủ chính trị, giúp củng cố vị thế điều hướng khủng hoảng.

Mặc dù xung đột có xu hướng leo thang, mối đe dọa hạt nhân vẫn bị phóng đại. Pakistan thường sử dụng luận điệu hạt nhân để thử thách quyết tâm của Ấn Độ và thu hút sự chú ý quốc tế, song các ngưỡng đỏ hạt nhân của nước này quá thấp để có thể coi là đáng tin cậy. Chẳng hạn, Islamabad từng đe dọa trả đũa toàn diện, bao gồm triển khai vũ khí hạt nhân, nếu New Delhi hạn chế dòng chảy nước theo Hiệp ước Nước sông Indus (IWT), một lập trường cực đoan làm suy yếu chính khả năng răn đe của Pakistan.

Trong cuộc khủng hoảng hiện nay, mặc dù giới lãnh đạo dân sự và quân sự Pakistan liên tục nhắc lại khả năng xảy ra một cuộc đối đầu hạt nhân, hành động thực tế của họ lại cho thấy điều ngược lại. Khi phi công chiến đấu cơ Ấn Độ bị bắt năm 2019, chính quyền Modi đã cảnh báo sẽ tiến hành tấn công tên lửa nếu phi công gặp nguy hiểm. Cảnh báo này được lãnh đạo Cơ quan Nghiên cứu và Phân tích (R&AW) của Ấn Độ truyền đạt đến người đứng đầu Cơ quan Tình báo Liên dịch vụ (ISI) của Pakistan vào ngày 27/2/2019, và sau đó được cố vấn an ninh quốc gia Ấn Độ Ajit Doval xác nhận với Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo và Cố vấn An ninh Quốc gia John Bolton. Ấn Độ triển khai tên lửa Brahmos tại Rajasthan, trong khi phản ứng của Pakistan mang tính quy ước chứ không phải hạt nhân. Nếu Ấn Độ lên kế hoạch phóng 9 tên lửa, Pakistan chuẩn bị 13 tên lửa, cho thấy cách tiếp cận của Islamabad không phải là đòn răn đe hạt nhân mà là một sự trả đũa có tính toán.

Lần leo thang này có thể diễn ra theo chiều hướng khác do hai yếu tố chính. Thứ nhất, Pakistan đang đối diện với khủng hoảng nội bộ nghiêm trọng. Tổng tư lệnh quân đội Asim Munir đang phải đối mặt với nhiều thách thức, và cuộc khủng hoảng hiện nay đã tạo ra hiệu ứng tập hợp xung quanh quân đội. Pakistan từng chứng kiến xung đột dân sự-quân sự nghiêm trọng vào tháng 4/2022 khi cựu Thủ tướng Imran Khan bị phế truất bằng một cuộc bỏ phiếu bất tín nhiệm do liên minh do Shehbaz Sharif dẫn đầu, một chiến dịch do quân đội dàn xếp. Đây là cuộc khủng hoảng tính chính danh nghiêm trọng nhất của quân đội kể từ khi Pakistan mất Bangladesh trong chiến tranh năm 1971. Việc Munir được bổ nhiệm vào vị trí Tổng Tham mưu trưởng Quân đội bị Khan phản đối quyết liệt, làm sâu sắc thêm rạn nứt trong nội bộ quân đội. Tình trạng này đạt đỉnh khi quân đội can thiệp vào cuộc bầu cử năm 2024, hậu thuẫn liên minh của Sharif. Trong bối cảnh đầy biến động này, bất kỳ hành động nào của Ấn Độ đều có thể bị Munir và giới quân sự Pakistan lợi dụng để dập tắt phe bất đồng chính kiến trong quân đội và xã hội, củng cố quyền lực của họ.

Thứ hai, bối cảnh địa chính trị hiện nay đang bị định hình bởi vai trò của Mỹ ngày càng suy giảm và ảnh hưởng của Trung Quốc ngày một gia tăng. Washington từng đóng vai trò trung tâm trong chính sách đối phó với Pakistan của Ấn Độ trong hai thập kỷ qua. Kể từ chiến tranh Kargil, các chính quyền Mỹ liên tiếp ủng hộ lập trường của Ấn Độ về vấn đề khủng bố tại Kashmir. Dù chính quyền hiện tại của Mỹ thừa nhận những lo ngại của Ấn Độ và quyền trả đũa của New Delhi, sức ép đối với Islamabad đang suy giảm do nội bộ Mỹ gặp nhiều bất ổn và mức độ quan tâm của Washington đối với khu vực bị phân tán. Không giống năm 2019, giọng điệu của Mỹ nay trở nên mờ nhạt và thiếu sự can dự thực sự.

Ngược lại, Trung Quốc nổi lên như một đồng minh quyết đoán của Pakistan. Bắc Kinh cam kết bảo vệ chủ quyền Pakistan và ủng hộ yêu cầu của Islamabad về “cuộc điều tra trung lập” đối với vụ tấn công khủng bố.

Sự hậu thuẫn của Trung Quốc được củng cố bởi quan hệ quân sự ngày càng sâu sắc và các khoản đầu tư lớn vào Pakistan, bao gồm các dự án trọng điểm ở khu vực PoK (Kashmir do Pakistan kiểm soát).

Trong khi đó, Ấn Độ vẫn đang căng mình ứng phó với tình trạng bất ổn tại biên giới phía Bắc. Một bài học quan trọng đối với giới lãnh đạo New Delhi là Trung Quốc sẽ không thay đổi chính sách lâu dài về việc hậu thuẫn Pakistan và kiềm chế vai trò khu vực của Ấn Độ. Khi ảnh hưởng của Bắc Kinh tiếp tục mở rộng, New Delhi sẽ phải tận dụng hiệu quả hơn sức mạnh và chiến lược của Mỹ để duy trì lợi thế trong khu vực.

Người dịch: Dương Thanh Hằng, Viện Chính trị và Quan hệ quốc tế, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh.