Quan hệ Ấn Độ–Bhutan là một trường hợp ngoại giao khu vực đặc thù: hai nước gắn bó mật thiết về địa chính trị, an ninh và văn hóa nhưng có chênh lệch rất lớn về quy mô và khả năng ảnh hưởng. Chuyến thăm của Thủ tướng Narendra Modi tới Bhutan vào tháng 11/2025 với các hoạt động kỷ niệm và khánh thành dự án thủy điện nhắc lại chiều sâu thực dụng của quan hệ này: an ninh, phát triển và biểu tượng văn hóa được liên kết chặt chẽ trong một mối quan hệ đặc biệt.

Để hiểu được tính bền vững của mối quan hệ này cần trở về với khung hiến định và lịch sử. Hiệp ước Hữu nghị 1949 giữa Ấn Độ và Bhutan được ký trong bối cảnh địa chính trị hậu thực dân, khi chủ nghĩa quốc gia và cân bằng quyền lực khu vực còn đang được định hình. Hiệp ước ban đầu phản ánh thực tế địa chiến lược: Bhutan đồng ý được “hướng dẫn” bởi Ấn Độ trong ngoại giao, đổi lại Ấn Độ cam kết không can thiệp vào nội bộ Bhutan, đây là một khuôn khổ đã vừa hợp lý hóa quan hệ vừa ẩn chứa rủi ro chính trị về lâu dài.

Tuy nhiên, chính sự trưởng thành nội chính và nhu cầu khẳng định chủ quyền ngoại giao của Bhutan đã dẫn tới sự hiện đại hóa bộ khung quan hệ: sửa đổi Hiệp ước năm 2007 là bước chuyển mang tính biểu tượng và thực dụng, trong đó xóa bỏ điều khoản “hướng dẫn” và thay bằng tuyên bố tôn trọng lẫn nhau về độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. Quyết định này cho thấy cả hai bên đều nhận ra rằng tính bền vững của quan hệ song phương đòi hỏi khung pháp lý và chính sách phản ánh bình đẳng chủ quyền, dù bất cân xứng về sức mạnh còn tồn tại.

Một trụ cột thực tiễn khác làm sâu sắc quan hệ là hợp tác phát triển, đặc biệt hợp tác thủy điện. Từ những dự án hợp tác ban đầu trong thập niên 1960 và 1970 tới các dự án lớn hơn về sau, thủy điện đã trở thành nguồn thu quan trọng cho Bhutan và là nền tảng trao đổi lợi ích song phương: Bhutan xuất khẩu điện sang Ấn Độ, đồng thời nhận vốn, công nghệ và năng lực quản trị dự án. Mô hình hợp tác kinh tế này vừa thúc đẩy phát triển nội bộ Bhutan, vừa tạo kết nối lợi ích chiến lược cho Ấn Độ, vừa giảm thiểu động lực đối kháng và tăng tính ràng buộc lẫn nhau.

Tuy nhiên, bối cảnh an ninh khu vực đặt ra những giới hạn và thách thức. Sự trỗi dậy của Trung Quốc và các tranh chấp biên giới ở vùng Himalaya tiêu biểu là đối đầu tại cao nguyên Doklam năm 2017, khiến vị trí chiến lược của Bhutan trở nên nhạy cảm. Doklam cho thấy một bài toán cơ bản: Bhutan phải cân bằng giữa mong muốn đa dạng hóa quan hệ quốc tế và nhu cầu không làm suy yếu các lợi ích an ninh then chốt của đối tác láng giềng lớn hơn. Cách tiếp cận thận trọng, tìm giải pháp ngoại giao với Trung Quốc trong khi giữ mối quan hệ an ninh và phát triển chặt với Ấn Độ, phản ánh chiến lược tồn tại và tự chủ có tính thực dụng của Thimphu.

Từ kinh nghiệm này có thể rút ra vài bài học chính sách cho ngoại giao khu vực, đặc biệt trong những mối quan hệ bất đối xứng. Thứ nhất, hợp tác phát triển bền vững, minh bạch và gắn với ưu tiên địa phương là nền tảng xây dựng uy tín chính trị lâu dài. Thứ hai, thay vì áp đặt các biện pháp an ninh đơn phương, hợp tác an ninh cần thiết kế lợi ích tương hỗ rõ rệt để tránh cảm giác bị kiểm soát. Thứ ba, điều chỉnh khuôn khổ pháp lý cho phù hợp với biến chuyển nội chính và quốc tế như sửa đổi hiệp ước 2007 là bước then chốt để duy trì tính hợp pháp và nhận thức bình đẳng. Cuối cùng, mối quan hệ bền vững cần được tưới tắm bằng các liên kết văn hóa - xã hội sâu sắc, bởi yếu tố văn hóa giúp giảm thiểu rủi ro chính trị khi căng thẳng gia tăng.

Mô hình Ấn Độ - Bhutan không phải là công thức dễ sao chép cho mọi quan hệ láng giềng, nhưng nó cung cấp một bộ nguyên tắc hữu dụng: tôn trọng chủ quyền, ưu tiên phát triển chung, duy trì đối thoại, và điều chỉnh các cơ chế pháp lý theo nhu cầu thực tiễn. Trong một khu vực thường bị mô tả bởi thiếu lòng tin và mất cân bằng, câu chuyện Ấn Độ - Bhutan nhắc rằng bất cân xứng không buộc phải sinh ra đối kháng nếu cả hai phía biết kiến tạo lợi ích chung và tôn trọng lựa chọn của nhau.