Ít quốc gia nào có mối quan hệ gần gũi với Ấn Độ hơn Mauritius. Các mối liên hệ giữa Delhi và Port Louis – thủ đô của Mauritius – được xây dựng từ nhiều yếu tố, trong đó có sự hiện diện đáng kể của cộng đồng gốc Ấn, chiếm gần 70% tổng số dân 1,3 triệu của quốc đảo này. Chuyến thăm hiện tại của Thủ tướng Narendra Modi đến Mauritius, gần đúng một thập kỷ sau chuyến thăm cuối cùng vào tháng 3 năm 2015, nhằm tạo thêm chiều sâu chiến lược cho mối quan hệ đặc biệt này.

Chuyến thăm Mauritius và Seychelles năm 2015 của Modi đã đánh dấu sự thừa nhận tầm quan trọng địa chính trị được tái khẳng định của các hòn đảo Tây Ấn Độ Dương. Bài phát biểu của Modi, nêu bật tham vọng SAGAR (an ninh và tăng trưởng cho tất cả) của Ấn Độ, cũng đã nhấn mạnh tính cấp thiết của việc đưa Ấn Độ Dương lên vị trí ưu tiên trong chương trình đối ngoại của quốc gia này.

Trong thập kỷ qua, bối cảnh địa chính trị khu vực đã trở nên nhiều tranh chấp và đòi hỏi cao hơn, khi Ấn Độ phải nỗ lực nâng cao vai trò của mình tại Mauritius và các hòn đảo Tây Ấn Độ Dương, khi mà nhiều chủ thể khác – bao gồm châu Âu, Nga, Trung Quốc, các quốc gia vùng Vùng Vịnh và Thổ Nhĩ Kỳ – đều tranh giành ảnh hưởng. Trung tâm trong nhiệm vụ của Delhi là sự thừa nhận rằng, mặc dù có mối liên hệ sắc tộc bền chặt, Mauritius không phải là sự mở rộng của Ấn Độ; quốc đảo này có bản sắc địa chính trị và quyền tự chủ riêng biệt.

Ít nơi nào trên thế giới có thể phản ánh một cách súc tích quá trình phát triển phức tạp của chính trị toàn cầu như Mauritius. Lịch sử thuộc địa của quốc đảo này – nơi từng có sự xuất hiện của tất cả các cường quốc thuộc địa châu Âu như Bồ Đào Nha, Hà Lan, Pháp và Anh – cho thấy quá trình hình thành nên bản sắc hiện đại của nó. Việc giành độc lập từ Anh năm 1968 không chấm dứt cuộc đấu tranh chống lại di sản thuộc địa, khi mà một trong những dấu tích cuối cùng của chủ nghĩa thuộc địa ở Mauritius mới chỉ được giải quyết gần đây thông qua thỏa thuận giữa Port Louis và London về quần đảo Chagos.

Khi Anh trao độc lập cho Mauritius, quốc đảo đã bị chia cắt khi một phần của quần đảo Chagos được tách ra thành “Lãnh thổ Ấn Độ Dương thuộc Anh” và đảo Diego Garcia được cho thuê cho Hoa Kỳ, nơi sau đó đã thiết lập một căn cứ quân sự quan trọng. Trong vài thập kỷ qua, Mauritius đã tiến hành một chiến dịch toàn cầu kiên nhẫn nhưng quyết liệt nhằm khôi phục chủ quyền đối với quần đảo Chagos.

Thỏa thuận giữa Vương quốc Anh và Mauritius về quần đảo Chagos mang ý nghĩa sâu sắc về mặt pháp lý, địa chính trị và nhân đạo. Về khía cạnh pháp lý, thỏa thuận này tái khẳng định chủ quyền của Mauritius đối với quần đảo Chagos, phù hợp với ý kiến tư vấn của Tòa án Công lý Quốc tế năm 2019 đã ủng hộ yêu cầu của quốc đảo. Động thái này không chỉ củng cố luật pháp quốc tế thông qua việc tôn trọng các nguyên tắc phi thực dân hóa mà còn tạo ra một tiền lệ trong việc giải quyết các tranh chấp lãnh thổ tương tự giữa các cường quốc châu Âu và các quốc gia hậu thuộc địa. Bên cạnh đó, thỏa thuận còn giải quyết những mối quan ngại nhân đạo của những người bị tước đoạt quyền sở hữu đất đai trong quá trình phi thực dân hóa, đồng thời mở đường cho hợp tác môi trường lâu dài giữa London và Port Louis.

Về mặt địa chính trị, Mauritius đã gia hạn hợp đồng thuê đảo Diego Garcia trong 99 năm, góp phần duy trì căn cứ quân sự của Hoa Kỳ tại đây. Dù một số tiếng nói từ phe Tories tại Anh và một bộ phận đảng viên Cộng hòa ở Hoa Kỳ chỉ trích thỏa thuận này với lý do cho rằng nó mở đường cho sự thống trị của Trung Quốc ở Ấn Độ Dương, nhưng thực tế, việc duy trì căn cứ của Hoa Kỳ với sự đồng thuận của Mauritius lại giúp khẳng định sự hiện diện quân sự lâu dài của Hoa Kỳ trong khu vực, nhất là khi Trung Quốc ngày càng tập trung vào chiến lược ven biển. Trong chuyến thăm Washington của Thủ tướng Anh Keir Starmer vào tháng trước, Tổng thống Donald Trump đã công khai ủng hộ thỏa thuận này.

Đối với Ấn Độ và Thủ tướng Modi, người đã đồng hành cùng Mauritius trong cuộc đấu tranh giành lại chủ quyền, đây là một khoảnh khắc mang lại sự hài lòng về ngoại giao kín đáo. Delhi đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy một thỏa thuận thực tiễn giữa Mauritius và Anh, qua đó giải quyết những mối lo ngại an ninh khu vực của Ấn Độ trước sự mở rộng của hải quân Trung Quốc ở Ấn Độ Dương.

Song song với đó, việc Ấn Độ xây dựng cơ sở hạ tầng logistics trên đảo Agaléga càng nhấn mạnh tầm quan trọng lâu dài của Mauritius trong bối cảnh địa chính trị của Ấn Độ Dương, đồng thời thể hiện tham vọng ngày càng tăng của Delhi trong lĩnh vực an ninh hàng hải khu vực. Qua nhiều thế kỷ, mặc dù chính trị thế giới có nhiều biến chuyển, vị trí địa lý chiến lược vẫn giữ nguyên giá trị của nó. Vị trí then chốt của Mauritius ở Tây Ấn Độ Dương đã khiến quốc đảo này được mệnh danh là “Chìa khóa của Ấn Độ Dương.”

Đối với các thủy thủ châu Âu, Mauritius từ lâu đã là điểm mấu chốt trên hành trình di chuyển dọc theo bờ biển châu Phi và vào Ấn Độ Dương sau khi vượt qua Mũi Hảo Vọng. Mặc dù việc khai mở kênh đào Suez vào giữa thế kỷ 19 có vẻ làm giảm bớt tầm quan trọng của Mauritius và các hòn đảo Tây Ấn Độ Dương, nhưng những biến cố như hai cuộc Thế chiến và Chiến tranh Lạnh đã đưa quốc đảo này trở lại trung tâm của chính trị toàn cầu.

Sự suy giảm của Anh với tư cách là cường quốc và việc rút lui khỏi Ấn Độ Dương vào năm 1970 đã được nối tiếp bởi sự hiện diện quân sự mạnh mẽ của Hoa Kỳ ở Trung Đông và khu vực Ấn Độ Dương. Cuộc cạnh tranh giữa Hoa Kỳ và Liên Xô trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh đã thúc đẩy cuộc đua giành quyền tiếp cận các vị trí chiến lược trong Ấn Độ Dương, bao gồm cả các hòn đảo Tây Ấn Độ Dương.

Mặc dù khi kết thúc Chiến tranh Lạnh, sự chú ý dường như tạm thời rời xa các hòn đảo này, nhưng sự trỗi dậy và ảnh hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc tại vùng ven biển Ấn Độ Dương đã biến Mauritius và các quốc đảo khác trong khu vực – chẳng hạn như Comoros, Madagascar, vùng lãnh thổ Réunion của Pháp và Seychelles – thành một “điểm nóng” tranh chấp địa chính trị.

Sự phụ thuộc ngày càng tăng của Trung Quốc vào nguồn lực từ châu Phi và Trung Đông, việc triển khai các dự án hạ tầng quan trọng như cảng biển và hành lang vận tải, cùng với tham vọng mở rộng sức mạnh hải quân của Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) vào Ấn Độ Dương và việc thiết lập căn cứ quân sự nước ngoài đầu tiên tại Djibouti, đều làm nổi bật tầm quan trọng ngày càng lớn của Bắc Kinh tại Tây Ấn Độ Dương. Trung Quốc cũng luôn chủ động tiếp cận và phát triển quan hệ với Mauritius và các quốc đảo ở khu vực này, qua đó tổ chức các hội nghị chuyên đề về Ấn Độ Dương tập trung vào các quốc gia đảo. Ngoài khía cạnh quân sự, Trung Quốc còn nhận thức được tầm quan trọng kinh tế – địa lý của Mauritius.

Trong thế kỷ 19, Mauritius từng là nút giao thông trọng yếu trong quá trình toàn cầu hóa của Ấn Độ Dương, tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển vốn và lao động, cũng như phát triển các đồn điền mía đường phục vụ thị trường toàn cầu. Nhờ chủ nghĩa thực dụng tinh hoa và tầm nhìn kinh tế sắc bén, Mauritius sau thời kỳ thuộc địa đã chuyển mình thành một trung tâm tài chính khu vực, một mạng lưới kết nối quan trọng và một cầu nối giữa châu Phi, Trung Đông và châu Á.

Không chỉ Trung Quốc, mà cả châu Âu cũng đang nỗ lực khôi phục lại vị thế chiến lược tại vùng ven biển Ấn Độ Dương. Các quốc gia vùng Vùng Vịnh, với sức mạnh tài chính khổng lồ, đã trở thành những tác nhân có ảnh hưởng đáng kể trong khu vực. Nga, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ cũng đang tích cực mở rộng sự hiện diện của mình tại đây.

Trên cơ sở thịnh vượng được xây dựng từ các mối liên kết toàn cầu, Mauritius đã phát triển các mối quan hệ cân bằng với các cường quốc lớn, đồng thời củng cố quyền tự chủ chiến lược của mình. Thành công của Delhi tại Port Louis không đến từ sự đồng nhất sắc tộc mà xuất phát từ việc khẳng định vai trò là đối tác đáng tin cậy, hỗ trợ việc tăng cường chủ quyền của Mauritius. Thông điệp chủ đạo từ chuyến thăm của Thủ tướng Modi đến quốc đảo này chính là sự quyết tâm của Delhi trong việc phát triển mối quan hệ chiến lược song phương độc đáo, với tất cả các chiều hướng khu vực và toàn cầu.

Như vậy, mối quan hệ giữa Ấn Độ và Mauritius không chỉ đơn thuần dựa trên các yếu tố lịch sử và sắc tộc mà còn nằm trong bối cảnh địa chính trị phức tạp, nơi mà vị trí chiến lược của quốc đảo được định nghĩa qua quá trình biến động của chính trị toàn cầu. Sự can thiệp của các cường quốc và sự tranh giành ảnh hưởng trong khu vực đã tạo nên một bối cảnh đòi hỏi cả hai bên phải tiếp cận một cách thận trọng, đồng thời cân bằng giữa lợi ích quốc gia và các yếu tố an ninh khu vực.