Trong bối cảnh toàn cầu đang tái định hình trật tự địa chính trị và kinh tế sau đại dịch Covid 19 và cuộc chiến Ukraine, khu vực Trung Á nổi lên như một không gian địa chiến lược quan trọng đối với nhiều cường quốc, bao gồm cả Ấn Độ. Nằm ở điểm giao cắt của châu Âu, châu Á và khu vực Trung Đông, Trung Á không chỉ giàu tài nguyên thiên nhiên mà còn là điểm hội tụ của các hành lang năng lượng, thương mại và kết nối văn minh. Đối với New Delhi, khu vực này ngày càng trở thành một trụ cột quan trọng trong chiến lược “Vươn tới Trung Á”, nhằm củng cố vị thế của Ấn Độ như một cường quốc lục địa đang trỗi dậy với tầm nhìn toàn diện từ Nam Á Nam tới Á Âu.

1. Cơ sở lịch sử và động lực địa chính trị

Trung Á và Ấn Độ có quan hệ văn minh lâu đời từ thời cổ đại với các tương tác tôn giáo, thương mại và văn hóa sâu sắc. Dưới thời Liên Xô, quan hệ giữa Ấn Độ và các nước Trung Á tương đối gần gũi. Tuy nhiên, sau khi Liên Xô tan rã, các rào cản địa lý khiến tương tác hai bên bị hạn chế. Kể từ chuyến thăm lịch sử của Thủ tướng Narendra Modi tới toàn bộ năm nước Trung Á năm 2015 và Hội nghị Thượng đỉnh Ấn Độ–Trung Á đầu tiên năm 2022, New Delhi đã tái khẳng định quyết tâm gia tăng hiện diện chiến lược tại khu vực này.

Mối quan tâm chiến lược của Ấn Độ xuất phát từ ba yếu tố chính: (i) vị trí địa chính trị then chốt của Trung Á trong "trái tim Á-Âu" (Heartland), (ii) nhu cầu tiếp cận các nguồn năng lượng và tài nguyên, và (iii) mong muốn hạn chế ảnh hưởng của các đối thủ chiến lược như Trung Quốc và Pakistan trong khu vực.

2. Lợi ích kinh tế và hành lang kết nối

Trung Á là một trong những khu vực giàu tài nguyên năng lượng nhất thế giới với trữ lượng lớn dầu khí, uranium, và khoáng sản chiến lược. Với nhu cầu năng lượng ngày càng tăng, Ấn Độ coi đây là nguồn cung thay thế tiềm năng nhằm giảm phụ thuộc vào Trung Đông. Bên cạnh đó, Trung Á đóng vai trò như một hành lang vận tải then chốt kết nối Nam Á với Á-Âu thông qua các sáng kiến như Hành lang Quốc tế Bắc–Nam (INSTC) và dự án cảng Chabahar (Iran), nơi Ấn Độ đang đẩy mạnh đầu tư.

Việc phát triển kết nối hàng hải–lục địa này không chỉ giúp Ấn Độ tăng khả năng tiếp cận Trung Á mà còn giảm sự lệ thuộc vào các tuyến đường qua Pakistan hoặc Trung Quốc, từ đó củng cố vị thế địa kinh tế độc lập của New Delhi trong khu vực.

3. Quan tâm an ninh và các thách thức phi truyền thống

An ninh là một trong những mối quan tâm hàng đầu của Ấn Độ tại Trung Á. Sự bất ổn nội bộ, chủ nghĩa cực đoan tôn giáo, nạn buôn bán ma túy và vũ khí, và sự hiện diện của các nhóm khủng bố xuyên quốc gia từ Afghanistan tạo ra nguy cơ lan rộng bất ổn sang phía nam châu Á. Đặc biệt, Ấn Độ lo ngại Trung Á có thể trở thành bàn đạp cho các nhóm Hồi giáo cực đoan được hậu thuẫn bởi các thế lực thù địch, trong đó có Pakistan, nhằm gây bất ổn cho Kashmir và các khu vực biên giới phía bắc của Ấn Độ.

Ngoài ra, khu vực còn tồn tại các nguy cơ liên quan đến vũ khí hủy diệt hàng loạt (CBRN), nhất là do di sản công nghệ hạt nhân và sinh học thời Liên Xô để lại. Điều này khiến Trung Á trở thành điểm nóng tiềm tàng đối với các nhóm khủng bố quốc tế nếu không được kiểm soát chặt chẽ.

4. Cạnh tranh ảnh hưởng và đa phương hóa ngoại giao

Cạnh tranh chiến lược tại Trung Á đang ngày càng phức tạp với sự hiện diện đan xen của Nga, Trung Quốc, Mỹ, Thổ Nhĩ Kỳ và Pakistan. Nga vẫn là đối tác an ninh truyền thống, trong khi Trung Quốc đang nổi lên mạnh mẽ về kinh tế thông qua sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), khiến các quốc gia Trung Á ngày càng phụ thuộc vào Bắc Kinh. Trong khi đó, Pakistan, với sự hậu thuẫn của Trung Quốc và sự tiếp cận gần gũi với Afghanistan, đang nỗ lực giành ảnh hưởng tại khu vực nhằm thiết lập "chiều sâu chiến lược" (strategic depth) đối đầu với Ấn Độ.

Trong bối cảnh đó, New Delhi chọn cách thúc đẩy ngoại giao đa phương, nhất là thông qua các diễn đàn như SCO, Liên minh Á–Âu, và các nhóm đối thoại C5+1 để duy trì ảnh hưởng và xây dựng lòng tin. Chính sách "ngoại giao đa hướng" của các nước Trung Á cũng tạo không gian cho Ấn Độ tham gia sâu hơn mà không đối đầu trực diện với các cường quốc khác.

Nói tóm lại, khu vực Trung Á, với vai trò là "trái tim lục địa Á–Âu", mang ý nghĩa chiến lược trọng yếu đối với Ấn Độ trong thế kỷ 21. Trong bối cảnh địa chính trị đang có sự dịch chuyển chiến lược và cạnh tranh ảnh hưởng gay gắt, việc thiết lập sự hiện diện toàn diện và bền vững tại Trung Á sẽ không chỉ gia tăng sức mạnh chiến lược của Ấn Độ mà còn góp phần định hình trật tự khu vực theo hướng ổn định, đa phương và tự chủ.