ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HÓA ẤN ĐỘ ĐỐI VỚI VĂN HÓA VIỆT NAM QUA SỬ THI / ANH HÙNG CA

GS, TSKH Phan Đăng Nhật*

Thuật ngữ: sử thi/anh hùng ca

Những đối tượng mà chúng ta đang bàn đây như Ramayana, Têwa Mưno,… hiện được gọi là sử thi. Lịch trình của thuật ngữ này như sau: trước Cách mạng Tháng Tám, người ta thường dùng anh hùng ca, ví dụ: Anh hùng ca Việt Nam[1]. Sau đó, một số học giả dùng anh hùng ca như Cao Huy Đỉnh trong sách Người anh hùng làng Dóng[2]; Nguyễn Văn Khỏa trong sách Anh hùng ca của Homere[3].

Theo chúng tôi, anh hùng ca là một thuật ngữ hay, vì nó bao hàm cả hai thuộc tính cơ bản của đối tượng, tính anh hùng và tính diễn xướng bằng hát xướng. Tuy nhiên, khi biên soạn sách Lịch sử văn học Việt Nam[4], chúng tôi, chủ yếu là tôi, do ít hiểu biết và mặc cảm tự ti, nên thay Anh hùng ca là Trường ca. Thuật ngữ này bị phê phán khá nhiều, do đó, chúng tôi chuyển sang sử dụng thuật ngữ Sử thi. Sau nhiều năm nghiên cứu sử thi/anh hùng ca, tôi nhận thấy, cần phục hồi anh hùng ca và đã thí nghiệm dùng nó trong sách Khủn chưởng – anh hùng ca Thái. Một lần nữa, xin bày tỏ nguyện vọng phục hồi thuật ngữ anh hùng ca.

I. Khảo sát văn bản

Việt Nam và Ấn Độ là hai nước sớm đã có sự giao lưu về văn hóa, vì vậy, trong kho tàng văn học dân gian nước ta, bên cạnh những câu chuyện bị ảnh hưởng của phương Bắc còn có nhiều câu chuyện có nguồn gốc hoặc ảnh hưởng của phương Nam như Sọ Dừa, Tấm Cám,… Trong Lĩnh Nam chích quái, chúng tôi thấy có những câu liên quan đến Phật giáo, liên quan đến văn hóa Ấn Độ.

Lĩnh Nam chích quái là một tập sách ghi chép những câu chuyện truyền thuyết và cổ tích của nước ta. Tác phẩm này viết bằng chữ Hán, xuất hiện sớm nhất, có lẽ, vào thời nhà Trần. Tác giả của Lĩnh Nam chích quái là Trần Thế Pháp, nhưng hiện nay, chúng ta chưa biết một thông tin nào về ông. Tác phẩm này, về sau, còn được các nhà Nho đời sau bổ sung và hiệu đính lại. Chính Vũ Quỳnh đã viết: “Hồng Đức, mùa xuân, tháng hai, năm Nhâm Tý, kẻ ngu này mới chép được truyện cũ, ôm lấy mà đọc, nghĩ không tránh khỏi chữ nọ xọ chữ kia, cho nên quên mình dốt nát, đem ra hiệu chính xếp thành hai quyển, đặt tên là “Lĩnh Nam chích quái liệt truyện”, cất trong nhà để tiện quan lãm. Còn như việc khảo chính nhuận sắc, làm sáng truyện, gọt văn chắp lời rữa ý thì chư vị quân tử hiểu cổ lại không có ai hay sao?”[5]. Nếu như Vũ Quỳnh chỉ dám sửa chữa một ít thì Kiều Phú lại sửa chữa nhiều hơn: “…Cho nên kẻ ngu này tham khảo thêm sách khác thêm ý riêng của mình chữa lại cho đúng, biện chính những điều sai lầm của thuở trước, cho khỏi tiếng chê cười của đời sau, lại gọt bớt chỗ rườm rà theo chỗ giản dị để tiện mang cất, coi xem…”[6]. Sang đời nhà Mạc, một nhà Nho họ Đoàn lại thêm một quyển thứ ba. Đến thế kỷ XVIII, Vũ Khâm Lâm cũng tham gia vào việc thêm truyện mới cho Lĩnh Nam chích quái. Bởi vậy, trong Lĩnh Nam chích quái chúng ta thấy có nhiều câu chuyện do đời sau thêm vào và hiện nay có nhiều dị bản khác nhau. Nhưng nói đến Lĩnh Nam chích quái là chúng ta lại nhắc đến tên tuổi Trần Thế Pháp, Vũ Quỳnh và Kiều Phú.

Khi phiên dịch, chú thích và giới thiệu truyện Lĩnh Nam chích quái, giáo sư Đinh Gia Khánh nhận xét về ảnh hưởng của sử thi Ấn Độ đối với Đại Việt: “Lại có truyện như Dạ thoa thì rõ ràng là một truyện Chiêm Thành có nguồn gốc Ấn Độ (thần thoại Ramayana). Trong truyện của Chiêm Thành thì nhân vật Ravana lại có tên là “Mười đầu”, trong truyện Dạ thoa thì Dạ Thoa vương còn gọi là Thập đầu vương; trong truyện của Chiêm Thành thì nhân vật Dacaratha lại có tên là “mười xe”, trong truyện Dạ Thoa thì vua nước Hồ tôn tinh có tên là Thập xa vương”.

Vậy nhận xét của giáo sư Đinh Gia Khánh có đúng không? Con đường ảnh hưởng của Ramayana đối với Đại Việt như thế nào?

II. So sánh truyện Dạ Thoa với Ramayana và Tề wa mưnô

1. Các nhân vật chính

1.1. Các nhân vật chính của Ramayana và Tề wa mưnô

Sử thi Ramayana là một trong hai bộ sử thi nổi tiếng, niềm tự hào của nhân dân Ấn Độ. Ramayana nghĩa là cuộc hành trình của chàng Rama hay kỳ tích của chàng Rama, là cuốn sách thần thánh trong đời sống của hàng triệu người Indu.

Nguyên bản Ramayana được tạo nên bởi nhà thông thái Valmiki. Ramayana gồm 24000 câu thơ sanskrít, được chia làm bảy cuốn sách. Nó là hòn đá tảng của đạo đức Indu và lòng trung thành. Sử thi Ramayana kể về cuộc chiến thắng của chàng Rama đối với vua của loài quỷ Ravana. Rama đã phải đối mặt với bao hiểm nguy với tư cách là người đàn ông lý tưởng, hiện thân của vị thần Visnu. Ramayana được truyền từ đời này sang đời khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác. Ramayana có một sức sống trường tồn trong lòng nhân dân Ấn Độ.

Còn Tềwa mưnô là niền tự hào của người Chăm. Người Chăm hãnh diện vì nó. Nó được xem như Truyện Kiều của người Chăm. Tềwa mưnô gồm khoảng từ 450 câu đến 480 câu lục bát cổ điển Chăm. Tềwa mưnô không có tác giả và cũng chưa xác định được thời gian ra đời. “Tềwa mưnô được truyền vào Chămpa qua con đường Islam vào khoảng cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII”[7]. Nhà nghiên cứu Gerard Moussay đã chứng minh được rằng, Tềwa mưnô của người Chăm được vay mượn từ Hikayat Deva Mưno của Mã Lai mà Hikayat Deva Mưno chính là một dị bản của Ramayana. Tuy nhiên, khi đi vào đời sống của nhân dân Chăm thì một số tình tiết của cốt truyện cũng như tâm lý nhân vật được thay đổi cho phù hợp. Vậy chúng ta hãy cùng nhau tìm hiểu các nhân vật chính của Ramayana và Tềwa mưnô.

Các nhân vật của Ramayana: Nhà nghiên cứu Đỗ Thu Hà, trong cuốn sách “Về vấn đề bản địa hóa sử thi Ramayana Ấn Độ ở một số nước Đông Nam Á”, sắp xếp các nhân vật trong sử thi Ramayana như sau:

Các vị thần và các nhà thông thái:

- Visnu: Thần bảo vệ

- Siva: Thần hủy diệt

- Brahma: Thần sáng tạo

- Vanmiki: nhà thông thái, nhà thơ và tác giả Ramayana

- Vasaratha: Nhà thông thái vĩ đại nhất của triều đình vua Dasaratha, tu sĩ hoàng gia

- Agastya: Người đứng đầu các nhà thông thái trong khu rừng Dandaka.

Gia đình hoàng gia:

- Dasaratha: Cha của Rama, hoàng đế của Ayodhya

- Janaka: Cha của Sita, vua của Mithila

- Rama: hóa thân thứ bảy của Visnu trong lốt người, người anh hùng của Ramayana.

- Kasaly: Vợ cả của Dasaratha và mẹ của Rama

- Kakeyi: Vợ trẻ nhất của Dasaratha và mẹ của Bharata

- Sumitra: Vợ của Dasaratha và mẹ của hai anh em sinh đôi Laksmana và Satrughna

- Bharata: Em trai của Rama

- Laksmana: Em trai của Rama

- Satrughna: Em trai của Rama

- Sita: Vợ của Rama

- Mandavi, Srutakirti và Urmila: những người vợ của Bharata, Satrughna và Laksmana hai con của Rama và Sita. (Xem tiếp phần 2)