Ông cũng nghi ngờ ngay cả chủ nghĩa dân tộc. Isaiah Berlin tóm tắt rất rõ quan điểm phức tạp của Tagore đối với chủ nghĩa dân tộc Ấn Độ như sau:

Tagore lên án sự tấn công lãng mạn quá mức vào quá khứ, cái mà ông gọi là quá khứ trói buộc Ấn Độ “giống như một con dê hiến tế bị buộc vào cột” và ông buộc tội những người thể hiện điều đó …không biết thế nào là tự do chính trị thực sự. Ông chỉ ra rằng chính từ các nhà tư tưởng người Anh và sách tiếng Anh đã đưa ra khái niệm tự do chính trị. Ông khẳng định rằng người Anh đứng trên lập trường của chính họ, và người Ấn Độ cũng vậy. Năm 1917, một lần nữa, ông lại tố cáo nguy cơ “phó mặc mọi thứ cho ý muốn không thể thay đổi của Chủ nhân” dù ông chủ theo đạo bà-la-môn hay là người Anh.[1]

Tính hai mặt mà Berlin hướng tới cũng được phản ánh rõ ràng trong thái độ của Tagore đối với sự đa dạng văn hóa. Ông muốn người Ấn Độ tìm hiểu những gì đang diễn ra ở nơi khác, cách những người khác sống, những gì họ đánh giá cao, v.v. trong khi vẫn quan tâm và tham gia vào văn hóa và di sản của chính Ấn Độ. Thật vậy, trong các tác phẩm ông viết về giáo dục, nhu cầu tổng hợp được nhấn mạnh. Nó cũng có thể được tìm thấy trong lời khuyên của ông cho các sinh viên Ấn Độ ở nước ngoài. Năm 1907, ông viết cho con rể Nagendranath Gangulee, người đã đến Mỹ để học nông nghiệp:

Tìm hiểu phong tục tập quán của nước sở tại là một phần trong quá trình học tập của con. Chỉ biết nông nghiệp là không đủ; con cũng phải biết nước Mỹ. Tất nhiên, nếu trong quá trình biết đến Mỹ, một người bắt đầu đánh mất danh tính của mình và rơi vào bẫy trở thành một người Mỹ hóa khinh thường mọi thứ của người Ấn Độ, thì khác gì chỉ ở trong phòng kín”.

Tagore đã tham gia mạnh mẽ vào cuộc biểu tình chống lại Raj trong một số trường hợp, đáng chú ý nhất là trong phong trào phản đối đề xuất năm 1905 của Anh về việc chia tách thành hai tỉnh Bengal, một kế hoạch cuối cùng đã bị rút lại sau sự phản kháng của quần chúng. Ông đã thẳng thắn tố cáo sự tàn bạo của chế độ cai trị của Anh ở Ấn Độ, nhất là sau vụ thảm sát Amritsar ngày 13 tháng 4 năm 1919, khi 379 người không mang vũ khí trong một cuộc họp hòa bình bị quân đội bắn hạ, và hai nghìn người khác bị thương. Trong khoảng thời gian từ 23 đến 26 tháng 4 cùng năm, Rabindranath đã viết 5 bức thư thỉnh nguyện cho C.F. Andrews, bản thân anh đã vô cùng lo lắng, đặc biệt là sau khi anh được một công chức người Anh ở Ấn Độ nói rằng nhờ sự phô trương sức mạnh này mà “uy tín đạo đức” của Raj đã “cao hơn bao giờ hết”.

Một tháng sau vụ thảm sát, Tagore đã viết thư cho Phó vương Ấn Độ, yêu cầu được tước bỏ quyền hiệp sĩ mà ông đã có bốn năm trước đó:

“Chúng tôi tin rằng mức độ nghiêm trọng không tương xứng của các hình phạt gây ra cho những người bất hạnh và các phương pháp thực hiện chúng, chúng tôi tin chắc, trong lịch sử của các chính phủ văn minh, ngoại trừ một số trường hợp ngoại lệ dễ thấy, gần đây và hay từ xa xưa, không chính phủ nào đàn áp như vậy. Xét rằng sự đối xử như vậy đã được đáp dụng đối với những người bị tước vũ khí và không còn tài nguyên, bởi một quyền lực có tổ chức, là cách tàn phá sinh mạng con người nhanh nhất, chúng ta phải mạnh mẽ khẳng định rằng nó phải bị trừng phạt chính trị, ít biện minh về mặt đạo đức hơn ...Sự thống khổ của sự phẫn nộ trong trái tim của nhân dân chúng tôi đã bị nhà cầm quyền phớt lờ … Về phần tôi, tôi muốn đứng vững, rút ​​ngắn mọi sự khác biệt và khoảng cách để đến bên những đồng bào của tôi, những người vì cái gọi là tầm thường của họ, phải chịu đựng một sự suy thoái không phù hợp với con người.”

Cả Gandhi và Nehru đều bày tỏ sự đánh giá cao về phần quan trọng mà Tagore đã đảm nhận trong cuộc đấu tranh dân tộc. Thật phù hợp là sau khi độc lập, Ấn Độ đã chọn một bài hát của Tagore (“Jana Gana Mana Adhinayaka,” có thể tạm dịch là “nhà lãnh đạo của tâm trí mọi người”) làm quốc ca của mình. Vì Bangladesh sau đó đã chọn một bài hát khác của Tagore (“Amar Sonar Bangla”) làm quốc ca. Tagore có thể là người duy nhất từng là tác giả của các bài quốc ca của hai quốc gia khác nhau.

Những lời chỉ trích của Tagore đối với chính quyền Anh ở Ấn Độ luôn mạnh mẽ và ngày càng trở nên gay gắt hơn. Điểm này thường bị bỏ sót, vì ông đã nỗ lực đặc biệt để tách khỏi bất kỳ sự phủ nhận nào về con người và văn hóa của Anh - hoặc phương Tây. Không giống như Gandhi, Tagore không thể, ngay cả khi đùa cợt, không thể phủ nhận nền văn minh phương Tây.

Ngay cả trong bản cáo trạng mạnh mẽ của ông về sự cai trị của Anh ở Ấn Độ năm 1941, trong một bài giảng mà ông đã thuyết trình vào ngày sinh nhật cuối cùng của mình, và sau đó được xuất bản thành một tập sách với tựa đề Cuộc khủng hoảng trong nền văn minh, ông vẫn khó duy trì sự khác biệt giữa việc chống lại chủ nghĩa đế quốc phương Tây và từ chối nền văn minh phương Tây.

Trung tâm Nghiên cứu Ấn Độ

 
[1] Isaiah Berlin, “Rabindranath Tagore and the Consciousness of Nationality,” The Sense of Reality: Studies in Ideas and Their History (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1997), p. 265.