"Phản ứng tôi nhận được từ Chính phủ Ấn Độ vào năm nay là việc này sẽ không đến sớm. Tôi hơi bất ngờ. Nhưng tôi biết Tokyo rất hào hứng và Canberra cũng quan tâm ở một mức độ nào đó", ông nói với Zing.vn.

Người ta đã chứng kiến đủ sự kiện trong vài năm qua để thấy rằng, các cơ chế đa phương trên thế giới đều đang gặp khó khăn, thậm chí khủng hoảng: Liên hợp quốc bất lực trước các cuộc xung đột, EU vấp phải sức ép cả ngoài lẫn trong, ASEAN không thể tìm kiếm đồng thuận trong vấn đề Biển Đông...

Trong thời điểm nhiều hoài nghi, một cơ chế hợp tác đa phương lại "choàng tỉnh" sau thập niên ngủ quên: "Tứ giác Kim cương", sáng kiến hợp tác của Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe khởi xướng dành cho Nhật Bản, Ấn Độ, Australia và Mỹ. Đại diện của 4 nước này đã gặp nhau tại Manila, Philippines bên lề Hội nghị thượng đỉnh ASEAN và các cuộc họp liên quan tháng này. 

Khi "Tứ giác Kim cương" tái xuất sau 10 năm, mọi ngón tay được trỏ về phía Trung Quốc, nền kinh tế đang lên của khu vực và là đất nước với "tư tưởng không tương đồng".

Từ Bắc Kinh, Bộ Ngoại giao Trung Quốc ngay lập tức lên án cuộc gặp ở Manila, dù đó chỉ là cuộc họp cấp thấp chứ chưa phải cấp bộ trưởng hay lãnh đạo và trong các tuyên bố sau cuộc gặp cũng không dòng nào đề cập Trung Quốc. Tờ China Daily nhanh chóng cáo buộc ý định hồi sinh "Tứ giác Kim cương" là nhằm thiết lập liên minh quân sự kiểu NATO tại châu Á, xây dựng cơ chế hợp tác "loại trừ", trái ngược với những cơ chế hợp tác do Trung Quốc khởi xướng như "Vành đai, Con đường" hoặc Ngân hàng Đầu tư hạ tầng châu Á mà China Daily mô tả là mang tính "bao trùm".

Tuy nhiên, tất cả những chuyên gia trao đổi với Zing.vn bác bỏ khả năng "Tứ giác Kim cương" sẽ trở thành "NATO của châu Á". 

I. Bộ tứ không hiệp ước

"Bộ tứ sẽ không bao giờ là một liên minh chính thức hay là cơ chế phòng thủ chung như NATO. Nó cũng sẽ không tập trung vào thương mại", ông Gregory Poling, Giám đốc Sáng kiến Minh bạch hàng hải châu Á của Viện Nghiên cứu Chiến lược và quốc tế (CSIS, trụ sở tại Washington D.C.), nói với Zing.vn.

Chuyên gia này cho rằng, ý tưởng thúc đẩy hợp tác giữa các cường quốc hàng hải bậc trung trong khu vực là nhằm bảo vệ các lợi ích chung của họ trong trật tự châu Á dựa trên luật lệ.

"Mục đích của nó không phải để kiềm chế Trung Quốc, mà là nỗ lực nhằm thuyết phục Bắc Kinh trỗi dậy hòa bình và ngăn cản Bắc Kinh sử dụng vũ lực đe dọa các quốc gia láng giềng và hủy hoại các nguyên tắc ở khu vực biển", ông Poling cho biết.

Zack Cooper, cựu trợ lý cố vấn an ninh quốc gia và hiện là chuyên gia tại CSIS, cũng cho rằng, "bộ tứ" sẽ không thể nào là một NATO phiên bản châu Á: "NATO là liên minh dựa trên hiệp ước. Trong khi đó, bộ tứ không hình thành trên hiệp ước nào".

"Tôi cho rằng, triển vọng hình thành một bộ tứ nhìn chung là tích cực, nhưng quan trọng hơn cả là tập trung vào những gì nó (có thể) đạt được, hơn là việc họ gặp nhau (và thành lập cơ chế hợp tác)”, ông Cooper nói với Zing.vn. Nhiều khả năng 4 nước sẽ không thể hình thành một cơ chế chính thức như NATO.

Chuyên gia Jaishankar, người ủng hộ mạnh mẽ sự tăng cường hợp tác giữa 4 nước trên, cũng bác bỏ khả năng hình thành một liên minh quân sự.

"Bộ tứ sẽ không trở thành NATO của châu Á. Ấn Độ không phải đồng minh của Mỹ và cũng sẽ không trở thành đồng minh. Điều sẽ tồn tại ở đây là sự phối hợp sâu rộng hơn của 4 cường quốc hàng hải, 4 nền dân chủ tại Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, là năng lực để đảm bảo vai trò an ninh lớn hơn cho khu vực," ông nhận định với Zing.vn. "Cuộc gặp đầu tiên ở Manila là giữa các quan chức ngoại giao, vì vậy, nó không phải là một sự sắp đặt quốc phòng hay tuyên bố chính trị quá mạnh mẽ từ 4 nước".

Khi Thượng nghị sĩ Đảng Cộng hòa John McCain ra tranh cử tổng thống vào năm 2007, ông hứa sẽ thể chế hóa "Tứ giác Kim cương" nếu trúng cử. McCain đã không thắng cử, và "Tứ giác Kim cương", dù là phiên bản 1.0 hay 2.0, có thể sẽ không bao giờ trở thành một cơ chế hợp tác chính thức và sẽ không hiệp ước nào được ký.

II. Thách thức sau thập kỷ “bị đánh mất”

10 năm trước, một người Nhật, một người Mỹ, một người Australia và một người Ấn Độ đã bước vào căn phòng họp tại Manila (Philippines) để bàn thảo cho cơ chế hợp tác của 4 nền dân chủ trải dài từ Ấn Độ Dương đến Thái Bình Dương. Dự định của họ sụp đổ sau vài năm. 10 năm sau, tình cờ, cũng tại Manila, quan chức 4 nước trên một lần nữa bước vào phòng họp để làm hồi sinh “bộ tứ” năm xưa. Rất nhiều điều đã thay đổi trong một thập kỷ bị đánh mất đó.

Điều thấy rõ nhất là Trung Quốc đã trỗi dậy mạnh mẽ. Hơn ai hết, lãnh đạo "bộ tứ" nhìn thấy sức mạnh của Trung Quốc hiển hiện ngay trên đất nước của họ. Với Australia, Trung Quốc là nhà nhập khẩu lớn nhất, bóng dáng người Trung Quốc tràn ngập từ thị trường bất động sản, cơ sở hạ tầng đến các trường đại học Trung Quốc. Tại Đông Bắc Á, Trung Quốc và Nhật Bản cạnh tranh nhau từ quần đảo Senkaku/Điếu Ngư đến vị trí dẫn đầu khu vực. Ở Nam Á, Trung Quốc lại đang đe dọa ngôi vị thống trị nhiều năm qua của Ấn Độ mà đỉnh điểm căng thẳng là cuộc đối đầu ở cao nguyên Doklam giữa năm nay. 

Vị thế và ảnh hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc vừa là động lực thúc đẩy mối liên kết chặt chẽ hơn giữa "4 nền dân chủ tương đồng ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương", nhưng cũng vừa là áp lực mà nhóm này phải đương đầu. Australia và Ấn Độ là 2 nước từng chần chừ hoặc rút hẳn khỏi "Bộ tứ" 1.0 vì sự phản đối của Trung Quốc. Ngay từ cuộc gặp gỡ 4 bên duy nhất của "Tứ giác Kim cương" trong lần đầu tiên được nhen nhóm, Bắc Kinh đã phản đối ngay cả khi cuộc gặp chưa kịp diễn ra và chất vấn các bên tham gia về mục đích của họ. 

Người ta không cần nói thêm về những thách thức mà Trung Quốc có thể gây ra đối với Mỹ tại châu Á, đặc biệt trong lúc ảnh hưởng của nước Mỹ tại đây lại đang suy giảm dưới thời Tổng thống Trump.

"Trung Quốc mạnh hơn và có vị thế cũng như tầm ảnh hưởng lớn hơn trong khu vực, trong khi Trump thiếu ổn định, không đáng tin cậy và ảnh hưởng của Mỹ đang suy yếu", ông Jeff Kingston, giám đốc chương trình Nghiên cứu Châu Á của Đại học Temple tại Nhật Bản, trao đổi với Zing.vn. "Sự thay đổi chính sách dưới chính quyền Trump đang nhượng lại ảnh hưởng cho Trung Quốc, ưu tiên thúc đẩy hợp tác hơn là đối đầu với Bắc Kinh".

Một quan điểm được chia sẻ nhiều trong giới quan sát là Tổng thống Trump, vốn thường than phiền về gánh nặng an ninh Mỹ phải "gánh" cho các đồng minh và đối tác, đang muốn các thành viên "Bộ tứ" san sẻ trách nhiệm.

Ông Jaishankar cho rằng, đó là mong ước của Chính quyền Mỹ từ thời cựu Tổng thống Barack Obama: "Cả chính quyền Barack Obama và Donald Trump đều muốn được chia sẻ gánh nặng ở châu Á. Một phần mục đích của 'Bộ tứ' là vậy, một phần nó giữ nước Mỹ gắn bó với Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương".

Tương tự yếu tố Trung Quốc, vai trò lãnh đạo suy giảm của Mỹ vừa là nguyên nhân để "Bộ tứ" xích lại gần nhau, vừa tạo ra thách thức cho tương lai của nhóm.

Trong tầm nhìn của Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe, người đã khởi xướng ý tưởng này từ năm 2007 và tiếp tục cổ súy cho nó sau khi trở lại nắm quyền, sự gắn kết của "Tứ giác Kim cương" dựa trên việc 4 nước thành viên đều là "những nền dân chủ với tư tưởng tương đồng".

Tuy nhiên, một "Bộ tứ" với "tư duy tương đồng" như điều ông Abe kỳ vọng là điều xa vời. Dù các nước này đều dè chừng trước sự trỗi dậy của Trung Quốc, nỗi lo của họ rất khác nhau, chủ yếu trong vấn đề quan hệ kinh tế với quốc gia này. Trung Quốc hiện là bạn hàng lớn nhất của nhiều nước trong khu vực, khiến từng nước trong "Bộ tứ" trong phải tìm cách cân bằng lợi ích.

Ngay từ cuộc gặp tái ngộ đầu tiên ở Manila, cả 4 nước đã thể hiện họ là 4 nền dân chủ với vị trí địa chính trị và lợi ích rất khác biệt. Cuộc gặp này đã không cho ra một tuyên bố chung nào, thay vào đó là thông cáo của từng bên. Trọng tâm trong các tuyên bố cũng khác nhau, Ấn Độ đề cập đến bản chất bao trùm của khu vực hay Mỹ đề cao sự dân chủ của các đối tác trong nhóm, dù tất cả đều nhấn mạnh các giá trị chung.

"Thủ tướng Abe có những kỳ vọng lớn lao mà nhiều khả năng sẽ không được đáp ứng. Đây không phải là về thương mại mà là cố gắng tăng cường các mối quan hệ đối tác chiến lược vốn có", ông Kingston nhận định.

Ngoài ra, các chuyên gia cũng lưu ý đến vị trí đặc biệt của Ấn Độ, nước không phải là đồng minh của Mỹ. Theo ông Kingston, Ấn Độ không có ý định tham gia vào một liên minh nhằm mục đích kiềm chế Trung Quốc và mong muốn một chiến lược không rõ ràng.

Reuters cũng nhận định trong khi hải quân Mỹ, Nhật và Australia có thể dễ dàng tham gia các cuộc tập trận hoặc nhiệm vụ cùng nhau, dựa trên hệ thống chiến thuật và dữ liệu do Mỹ thiết kế, Ấn Độ, nước không phải đồng minh của Washington, lại là một trường hợp khác. Nhiều tàu chiến và máy bay chiến đấu của Ấn Độ là do Nga sản xuất trong khi Chính phủ lẫn quân đội nước này đều tỏ ra dè dặt trong việc chia sẻ dữ liệu và tham gia vào các kênh liên lạc quân sự nhạy cảm.

Mỹ tập trận hải quân với Ấn nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào khác, dù vậy các nguồn tin hải quân và chuyên gia nói rằng, các cuộc tập trận này giống "trao đổi văn hóa" hơn là thực hành tác chiến.

Trong khi đó, Giáo sư Alexander Vuving, Trung tâm Nghiên cứu an ninh châu Á -Thái Bình Dương thuộc Bộ Quốc phòng Mỹ, lưu ý về những trở lực đang "níu kéo" Australia. Australia rất ngại những hành động mạnh bạo có thể khiến Trung Quốc phật lòng. Nhiều chính trị gia thuộc phe chủ hòa ở Australia mong muốn xem xét lại quan hệ đồng minh với Mỹ và coi đó là gánh nặng chiến lược đối với Australia. Dù Sách Trắng gần đây của Australia đã tuyên bố tăng cường liên minh quân sự với Mỹ để đối phó với sự đi lên của Trung Quốc, bên trong Australia cũng tồn tại nhiều lợi ích kinh tế với Trung Quốc và những lợi ích này khó lòng bị hy sinh. 

Với tất cả những thách thức từ cả bên trong lẫn bên ngoài, một sự trở lại của "Tứ giác Kim cương" phải bao gồm việc thiết lập vị trí cho các thành viên, nhịp độ hợp tác, chương trình nghị sự, cách thức giao bên trong nội bộ và bên ngoài nhóm, đặc biệt là sự chuẩn bị cho những phản ứng từ Trung Quốc. (Xem tiếp phần 2)

Nguồn: https://news.zing.vn/tu-giac-kim-cuong-nato-cua-chau-a-va-su-troi-day-cua-trung-quoc-post799250.html