Chủ nghĩa đa phương thời hậu Chiến tranh Lạnh đã qua thời kỳ đỉnh cao - ở cả cấp độ toàn cầu và khu vực. Hội nghị thượng đỉnh Đông Á ở Jakarta và Hội nghị thượng đỉnh G20 ở Delhi trong năm 2023 nêu bật những cuộc khủng hoảng sâu sắc và được cho là không thể đảo ngược trong trật tự đa phương cũ. Tàn dư của chủ nghĩa đa phương cũ không được đánh dấu bằng sự vắng mặt của Tổng thống Nga Vladimir Putin và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại cả hai hội nghị thượng đỉnh mà là do những xung đột ngày càng sâu sắc của họ với phần còn lại của thế giới. Nga đang mắc kẹt trong cuộc chiến với phương Tây về Ukraine, còn Trung Quốc thì căng thẳng với nhiều nước láng giềng châu Á.

Triển vọng ảm đạm của chủ nghĩa đa phương trái ngược với những cơ hội tươi sáng của Ấn Độ trong việc định hình trật tự khu vực và toàn cầu. Vai trò của Delhi rất quan trọng trong Diễn đàn Tứ giác Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, trong nỗ lực mở rộng phạm vi của G20 nhằm giải quyết các mối quan ngại của Nam bán cầu và thúc đẩy toàn cầu hóa cân bằng sẽ giúp ích cho tất cả các nước.

Mặc dù người ta tập trung nhiều vào xung đột ở Ukraine và những vấn đề mà nó tạo ra cho nền kinh tế thế giới cũng như việc tạo dựng sự đồng thuận tại G20, nhưng chính Trung Quốc mới là quốc gia đặt ra những thách thức lâu dài đối với chủ nghĩa đa phương. Với ảnh hưởng kinh tế mới được hình thành và sức mạnh quân sự ngày càng tăng, Trung Quốc đã bắt đầu đặt ra thách thức lớn ở châu Á, và sự ủng hộ trung thành của nước này dành cho Nga là một phần của vấn đề ở châu Âu.

Khi những thách thức song phương của Ấn Độ với Trung Quốc tăng lên gấp bội, chủ nghĩa đa phương khu vực và toàn cầu đã nổi lên ở vị trí cốt lõi trong an ninh quốc gia và quan hệ quốc tế của Ấn Độ. Không có gì ngạc nhiên khi Ấn Độ đang đầu tư rất nhiều vào ngoại giao đa phương, bao gồm Bộ tứ và G-20 và đang có những bước đi táo bạo khỏi các nguyên lý truyền thống của chủ nghĩa đa phương.

Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh vào đầu những năm 1990 đã tạo điều kiện thuận lợi cho một giai đoạn phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa đa phương. Châu Âu tiến tới hội nhập và mở rộng kinh tế khu vực nhanh chóng dưới ngọn cờ của Liên minh Châu Âu. Ở châu Á, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á đã tạo khuôn khổ cho việc tăng cường hợp tác kinh tế và chính trị trong khu vực. Chủ nghĩa khu vực ở châu Âu và châu Á được tạo điều kiện thuận lợi nhờ sự kết thúc của sự cạnh tranh quyền lực lớn ở cả hai châu lục. Nga được đưa vào Nhóm 7 nước phương Tây hàng đầu, biến nước này thành G8. Moscow cũng tham gia tham vấn với NATO.

Ở châu Á, Trung Quốc trở thành đối tác thân thiết của Mỹ trên các mặt trận kinh tế và chính trị. Ngược lại, điều này đã chuyển thành những khả năng hợp tác mới giữa các cường quốc trong các vấn đề toàn cầu - chẳng hạn như sự phổ biến của vũ khí hủy diệt hàng loạt, biến đổi khí hậu và đại dịch. Việc Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm 2001 đã mang lại động lực to lớn cho nền kinh tế Bắc Kinh, nhanh chóng nổi lên là nền kinh tế lớn thứ hai thế giới sau Mỹ.

Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 nhấn mạnh sự cấp thiết của việc mở rộng G7 để thu hút các cường quốc tầm trung nhằm khôi phục sự ổn định cho trật tự kinh tế toàn cầu. Nhưng ngay khi chủ nghĩa đa phương đón được làn gió mới sau lưng, những mâu thuẫn trong hệ thống đã lộ diện.

Việc Nga chiếm sáp nhập Bán đảo Crimea của Ukraine vào năm 2014 đã đánh dấu cuộc khủng hoảng lớn đầu tiên về trật tự an ninh thời hậu Chiến tranh Lạnh ở Trung Âu và dẫn đến cuộc chiến ở Ukraine. Trong thập kỷ qua, châu Á đã chứng kiến những nỗ lực đơn phương ngày càng tăng của Trung Quốc nhằm thay đổi đường biên giới với các nước láng giềng. Trung Quốc cũng đã tìm cách thao túng sự phụ thuộc của phần còn lại của thế giới vào nền kinh tế của mình vì lợi ích chính trị và chiến lược. Việc Tập Cận Bình  đảo ngược các chính sách quan trọng do Đặng Tiểu Bình khởi xướng vào những năm 1980 –hòa bình và thịnh vượng chung – đã tàn phá các thể chế khu vực và toàn cầu.

Ở châu Á, các thể chế khu vực do ASEAN lãnh đạo đang gặp khó khăn trong việc đối phó với sự bành trướng của Trung Quốc. Trong sự thụt lùi không thể tránh khỏi, vài năm gần đây đã chứng kiến sự trỗi dậy của các thể chế an ninh mới như Bộ tứ, AUKUS, cũng như hiệp định ba bên ở Đông Bắc Á giữa Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc. Điều này đặt ra câu hỏi về vai trò trung tâm tiếp tục của ASEAN trong việc định hình trật tự khu vực ở châu Á.

Nỗ lực của Bắc Kinh nhằm đạt được lợi ích kinh tế đơn phương đã buộc Mỹ và Nhật Bản phải giảm bớt rủi ro cho sự phụ thuộc lẫn nhau to lớn với Trung Quốc được xây dựng trong nhiều thập kỷ. Giống như phần lớn thế giới, Ấn Độ cũng đặt cược vào những năm 1990 rằng hợp tác kinh tế với Bắc Kinh sẽ mang lại lợi ích chung và giúp giải quyết những khác biệt chính trị. Do tham vọng của Tập Cận Bình, Ấn Độ đã thoát khỏi ảo tưởng đó.

Vào những năm 1990, Moscow đã thuyết phục Delhi hợp tác với Bắc Kinh để thúc đẩy một thế giới đa cực nhằm chống lại chủ nghĩa đơn phương của Mỹ. Nguyên tắc cốt lõi này của chủ nghĩa đa phương thời hậu Chiến tranh Lạnh của Ấn Độ đã bắt đầu bộc lộ khi các mối đe dọa kinh tế và an ninh ngày càng gia tăng từ Trung Quốc. Vấn đề đối với Delhi ngày càng trở nên rõ ràng là từ một “châu Á đơn cực” do Bắc Kinh thống trị, chứ không phải từ một “thế giới đơn cực” do Mỹ lãnh đạo. Sự can dự tích cực và mở rộng của Mỹ với Ấn Độ đã hỗ trợ cho sự thay đổi sâu sắc này trong quan điểm của Delhi. Ấn Độ đã nắm bắt ý tưởng Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương và hồi sinh Nhóm Bộ tứ vốn đã suy yếu vào năm 2007. Điều này liên quan đến việc hợp tác chiến lược-quân sự lớn hơn với Australia, Nhật Bản và Mỹ ở châu Á.

Bốn đặc điểm của chủ nghĩa đa phương mới của Ấn Độ nổi bật tại hội nghị thượng đỉnh Jakarta và Delhi.

Đầu tiên, tại Jakarta, ông Modi sẽ nhấn mạnh rằng Bộ tứ không cạnh tranh với ASEAN nhưng sẽ bổ sung cho các nỗ lực thúc đẩy ổn định khu vực thông qua hợp tác an ninh song phương và cấp nhỏ hơn nhằm ngăn chặn và hạn chế chủ nghĩa đơn phương và chủ nghĩa bành trướng lãnh thổ.

Thứ hai là sự tập trung của Ấn Độ vào điều mà Bộ trưởng Ngoại giao S Jaishankar gọi là “tái toàn cầu hóa” “đa dạng hơn, dân chủ hơn, nơi sẽ có nhiều trung tâm sản xuất chứ không chỉ tiêu dùng”. Nói một cách đơn giản, toàn cầu hóa không thể bị ràng buộc bởi các nhà máy của Trung Quốc và những ảo tưởng chính trị của Bắc Kinh.

Thứ ba, Ấn Độ sẽ không từ bỏ việc tìm kiếm các giải pháp tập thể bất chấp cuộc khủng hoảng chủ nghĩa đa phương hiện nay. Ấn Độ đã nỗ lực rất nhiều trong 9 tháng qua để không buộc số phận của G20 chỉ vào một số vấn đề như Ukraine mà theo đuổi các thỏa thuận về một loạt vấn đề mang tính hệ quả, như hiện đại hóa chế độ thuế toàn cầu và cải cách các ngân hàng phát triển đa phương.

Cuối cùng, việc đưa các mối quan ngại của Nam bán cầu vào chương trình nghị sự của G-20 có thể sẽ là một đóng góp lâu dài cho chủ nghĩa đa phương mới của Ấn Độ. Mặc dù bị nhiều người hiểu lầm là sự quay trở lại nền chính trị đối đầu cũ của NAM vào những năm 1970, nhưng trọng tâm hiện nay của Delhi là xây dựng cầu nối giữa các nước đang phát triển và các nước phát triển. Nhiều người ở các nước phát triển đang nhận thức được tầm quan trọng của sự hợp tác lớn hơn giữa Bắc và Nam bán cầu trong bối cảnh quan hệ giữa Đông và Tây đang rạn nứt.

Bài viết thể hiện quan điểm của học giả Ấn Độ C Raja Mohan, không thể hiện quan điểm của Trung tâm Nghiên cứu Ấn Độ.