Manmohan Singh, người vừa qua đời ở tuổi 92 vào ngày 26 tháng 12 năm 2024, là một trong những nhà hoạch định chính sách quan trọng bậc nhất của thời đại chúng ta. Một Ấn Độ năng động về kinh tế ngày nay chính là di sản lớn lao mà ông để lại. Gần như không kém phần quan trọng là tấm gương mà ông thể hiện qua một đời phục vụ công chúng với trí tuệ, sự hiểu biết sâu sắc và danh dự không tì vết. Singh là người luôn trân trọng ý tưởng, nhưng đồng thời cũng luôn khiêm nhường, nhã nhặn và cởi mở với quan điểm của người khác. Tôi có may mắn được biết ông từ năm 1974, khi tôi là chuyên gia kinh tế cấp cao tại Ban Ấn Độ của Ngân hàng Thế giới, còn ông giữ cương vị Cố vấn kinh tế trưởng của Chính phủ Ấn Độ. Singh là một trong những con người vĩ đại nhất mà tôi từng được biết đến.

Những thành tựu chính sách quan trọng nhất của ông được ghi dấu trong giai đoạn ông làm Bộ trưởng Tài chính từ năm 1991 đến 1996. Việc ông được bổ nhiệm – điều khiến bản thân ông cũng bất ngờ – diễn ra trong bối cảnh Ấn Độ rơi vào một cuộc khủng hoảng ngoại hối nghiêm trọng. Đúng người, đúng thời điểm. Singh nắm bắt cơ hội để thực hiện một cuộc cải cách triệt để nhằm tháo gỡ chế độ chính sách phản thương mại và phản thị trường đã kìm hãm nền kinh tế Ấn Độ kể từ khi giành độc lập. Ông đã nhận ra sai lầm đó từ rất sớm – ngay trong luận án tiến sĩ tại Đại học Oxford, xuất bản năm 1964 với nhan đề Xu hướng xuất khẩu của Ấn Độ.

Với sự hậu thuẫn của Thủ tướng P.V. Narasimha Rao, Singh đã cải tổ toàn diện thể chế kinh tế của quốc gia. Các cải cách này bao gồm: tự do hóa thương mại sâu rộng, gỡ bỏ các quy định can thiệp vào công nghiệp, cải cách lĩnh vực tài chính và chuyển sang một chế độ tiền tệ hiện đại – không còn cho phép Ngân hàng Dự trữ Ấn Độ trực tiếp tài trợ thâm hụt ngân sách.

Những chuyển biến sau đó trong nền kinh tế Ấn Độ thật sự mang tính lịch sử. Trong 41 năm từ 1950 đến 1991, GDP thực bình quân đầu người (tính theo sức mua tương đương – PPP) chỉ tăng 108%. Trong khi đó, chỉ trong 32 năm từ 1991 đến 2023, con số này tăng tới 360%. Tốc độ tăng trưởng hàng năm theo xu hướng đã nhảy vọt từ 1,6% lên 5,2%. Có thể nói, xu hướng và khuôn khổ chính sách kinh tế sau năm 1991 vẫn được duy trì tương đối ổn định cho đến ngày nay.

Ba thập niên qua, Ấn Độ đã chuyển mình rõ rệt. Tương lai vẫn còn là một ẩn số – liệu Ấn Độ có thể duy trì được đà phát triển đó trong những thập niên tới? Liệu quốc gia này có thể trở thành nước phát triển vào năm 2047 – tròn một thế kỷ sau ngày giành độc lập? Về mặt thực tiễn, tôi cho rằng điều đó còn xa vời. Nhưng không thể phủ nhận: với dân số hơn 1,4 tỷ người – đông nhất thế giới – nếu giữ được tốc độ tăng trưởng hiện nay, Ấn Độ sẽ trở thành một siêu cường kinh tế vào giữa thế kỷ XXI.

Tuy vậy, cũng cần nhìn nhận thực tế: GDP thực bình quân đầu người của Trung Quốc đã tăng tới 1.150% trong cùng khoảng thời gian 1991–2023 – tương đương tốc độ tăng trưởng hàng năm lên đến 8,4%. Đáng chú ý, theo số liệu Ngân hàng Thế giới, tỷ trọng công nghiệp chế tạo trong GDP Ấn Độ không tăng mà ngược lại còn giảm – từ 16% năm 1991 xuống còn 13% năm 2023, trái với kỳ vọng của nhiều người. Thêm vào đó, mặc dù tỷ lệ thương mại so với GDP đã tăng vọt sau các cải cách, nhưng trong những năm gần đây xu hướng này có dấu hiệu suy giảm.

Bên cạnh đó, vấn đề bất bình đẳng cũng gây nhiều tranh luận. Theo Cơ sở dữ liệu Bất bình đẳng Thế giới (World Inequality Database), tỷ trọng thu nhập của nhóm 1% dân số giàu nhất đã tăng từ 10% năm 1991 lên 23% năm 2023; nhóm 10% giàu nhất tăng từ 35% lên 59%. Trong khi đó, nhóm 50% dân số có thu nhập thấp nhất chứng kiến tỷ trọng thu nhập giảm từ 20% xuống chỉ còn 13%. Những dữ liệu này còn gây tranh cãi. Nhưng ngay cả khi chính xác, điều đó vẫn cho thấy thu nhập thực bình quân của nhóm thấp nhất đã tăng khoảng 180% trong giai đoạn trên. Thậm chí, vào năm 2023, thu nhập thực trung bình của nhóm này còn vượt mức thu nhập trung bình toàn quốc của năm 1991. Số người sống trong nghèo đói cùng cực – cả về tỷ lệ lẫn số tuyệt đối – đã sụt giảm mạnh. Như thường thấy trong lịch sử, tăng trưởng nhanh luôn là phương thức hiệu quả nhất để xóa đói giảm nghèo và mở rộng cơ hội.

Giai đoạn Singh làm Thủ tướng (2004–2014) gây nhiều tranh luận hơn thời kỳ ông giữ chức Bộ trưởng Tài chính. Ông được bổ nhiệm bởi bà Sonia Gandhi, lãnh đạo Đảng Quốc đại. Trong khi chính trường dân chủ Ấn Độ chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi đồng tiền, Singh vẫn giữ mình trong sạch. Như học giả Pratap Bhanu Mehta từng nhận định, nhiều thành tựu của ông bị đánh giá thấp – một phần do thất bại trước Đảng BJP của Narendra Modi vào năm 2014. Song những thành tựu đó là không thể phủ nhận: Thỏa thuận hạt nhân với Hoa Kỳ – vốn chấm dứt tình trạng căng thẳng kéo dài giữa hai quốc gia; Chương trình Bảo đảm việc làm nông thôn toàn quốc (NREGA) năm 2005; và đặc biệt, vào năm 2009, chính phủ Singh đã mời Nandan Nilekani (đồng sáng lập Infosys) khởi động hệ thống định danh cá nhân Aadhaar – nền tảng cho nhiều cải cách sau này của BJP. Trên trường quốc tế, Singh là một tài sản chiến lược của Ấn Độ. Montek Singh Ahluwalia – người bạn lâu năm của tôi và cũng là cộng sự thân cận của ông trong giới hoạch định chính sách – từng nhắc lại lời cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama nói tại Hội nghị G20: “Khi Thủ tướng Ấn Độ cất tiếng, thế giới lắng nghe.”

Singh đã đạt được những thành tựu ấy bởi ông là con người phi thường trong một thời khắc đặc biệt. Tuy nhiên, các nhà kỹ trị chỉ có thể thành công khi được những người nắm quyền lực chính trị tin tưởng. Ấn Độ đã may mắn khi trong thời khắc then chốt, quyền lực được đặt đúng chỗ. Đổi lại, ông đã mang đến những giá trị mà các nhà dân túy ngày nay ngày càng bài xích: tri thức, sự minh triết và kinh nghiệm. Singh cũng hiểu rằng: không một nhà lãnh đạo nào có thể hành động một mình. Một nghiên cứu gần đây của Trung tâm Mercatus đã gọi ông là “nhà tuyển chọn nhân tài xuất sắc nhất của Ấn Độ.” Trong một số môi trường chính trị hiện tại, ông có thể sẽ bị xem là hiện thân của cái gọi là “nhà nước ngầm” (deep state). Nhưng chính sự xem thường lý tưởng phụng sự công chúng mới là điều đáng lo ngại. Singh thì không. Ông tin vào giá trị của công vụ. Ông cũng tin tưởng tuyệt đối vào dân chủ – đến mức khẳng định rằng Ấn Độ không thể tồn tại nếu thiếu nó.

Một Ấn Độ đang phát triển năng động về kinh tế hôm nay là di sản hiển hiện của ông. Nhưng hơn thế, tấm gương phục vụ tận tụy cho lý tưởng một đất nước thịnh vượng và hài hòa với thế giới mới là món quà tinh thần sâu sắc nhất mà Manmohan Singh để lại.