Thế kỷ XXI đang chứng kiến một bước ngoặt trong cấu trúc quyền lực toàn cầu, đó là sự xói mòn khả năng chi phối tuyệt đối của các cường quốc phương Tây, sự nổi lên của các thể hành vi mới và khuynh hướng đa cực. Trong bối cảnh đó, mối quan hệ giữa Iran và Ấn Độ cần được xem xét không chỉ như tương tác song phương mà là một trường hợp điển hình về cách các quốc gia với nền văn minh cổ xưa có thể đóng góp cho một trật tự quốc tế dựa trên đa phương, công bằng và tôn trọng chủ quyền. Phân tích này đi từ bối cảnh lịch sử, nơi cả hai quốc gia chia sẻ di sản văn hóa sâu sắc cho đến tới các lợi ích chiến lược đương đại, những trở ngại hiện hữu và khả năng đóng góp thực tế cho các cấu trúc đa phương như BRICS hay các hành lang kết nối như INSTC.

Iran và Ấn Độ không đơn thuần là thực thể được kiến tạo từ quá khứ, mà phải được nhận thức như những trung tâm văn minh hội tụ các di sản trí tuệ, thể chế và thẩm mỹ được bồi tụ qua hàng thiên niên kỷ. Các di sản này đã đóng vai trò then chốt trong việc định hình các cấu trúc quyền lực, hệ thống tín ngưỡng và thực hành văn hóa trên một không gian rộng lớn trải dài từ châu Á đến châu Phi. Di sản đó tạo nền tảng cho những tương tác văn hóa và nhận thức chính trị có tính bền vững, giúp giảm rủi ro căng thẳng ngắn hạn và mở cửa cho sự hợp tác dài hạn. Tuy nhiên, di sản văn minh không tự động chuyển hoá thành lợi ích địa chính trị hiện đại; chuyển đổi này đòi hỏi cơ chế kinh tế, an ninh và ngoại giao rõ ràng.

Về lợi ích chiến lược, Tehran tìm kiếm giảm thiểu cô lập kinh tế và đa dạng hóa đối tác thương mại, mục tiêu mà Ấn Độ, với nền kinh tế lớn và nhu cầu năng lượng cao, có thể đáp ứng. Đối với New Delhi, Iran đóng vai trò then chốt về an ninh khu vực, hành lang vận tải (INSTC) và tiếp cận tới Afghanistan, Trung Á và châu Âu qua tuyến đường biển lẫn đường bộ. Sự hội tụ lợi ích này tạo không gian cho hợp tác thực dụng trong thương mại, năng lượng và cơ sở hạ tầng, bất chấp khác biệt chính trị.

Tuy nhiên, không thể bỏ qua các hạn chế địa chính trị. Đầu tiên là áp lực từ bên ngoài: các lệnh trừng phạt, can dự chiến lược của Mỹ và quan hệ phức tạp của Ấn Độ với các đồng minh phương Tây đều giới hạn biên độ hành động. Thứ hai là mâu thuẫn khu vực, quan hệ Iran–Pakistan, động thái của Arab Gulf và căng thẳng Israel–Palestine đều tác động tới mức độ tin cậy và khả năng hợp tác. Thứ ba là khác biệt thể chế chính trị, hệ thống chính trị, ưu tiên an ninh và chính sách đối ngoại của hai nước không hoàn toàn tương thích, đòi hỏi điều chỉnh chính sách tỉ mỉ.

Ở bình diện cấu trúc, các nền tảng đa phương phi Phương Tây như BRICS hay sáng kiến kết nối như INSTC đem tới cơ hội làm suy giảm sức mạnh độc quyền của đồng tiền định thanh toán và chuỗi cung ứng do phương Tây chi phối. Hợp tác Iran–Ấn Độ trong các khuôn khổ này không chỉ mang lại lợi ích song phương mà còn có thể tăng sức nặng tập thể của các nước Nam bán cầu trong định hình quy tắc kinh tế quốc tế. Đồng thời, vấn đề Palestine và quyền phát triển năng lượng hạt nhân hòa bình của Iran được nhìn nhận trong khuôn khổ đạo đức và pháp lý rộng hơn, đây tuy là điểm nhạy cảm nhưng cũng là xét nghiệm đối với tính nhất quán của trật tự pháp quyền quốc tế.

Trong tư duy chính sách, Tehran và New Delhi có thể theo đuổi ba đường hướng thực dụng nhưng mang tính chiến lược: (1) tăng cường kết nối kinh tế thực chất thông qua dự án hợp tác cơ sở hạ tầng và chuyển hàng hóa, tận dụng INSTC; (2) thúc đẩy đối thoại đa chiều về an ninh khu vực, giảm thiểu hiểu lầm bằng cơ chế tham vấn quân sự-ngoại giao; (3) phối hợp trong diễn đàn đa phương để cổ vũ các chuẩn mực phát triển bền vững, phi chính trị hoá tiếp cận năng lượng và chống cưỡng chế kinh tế.

Những bước đi này cần được cân bằng bởi việc quản trị rủi ro: duy trì tính độc lập chiến lược trước sức ép từ các cường quốc, tránh liên minh quân sự hóa, và bảo đảm rằng hợp tác kinh tế không làm trầm trọng thêm các bất ổn nội bộ hay đối đầu khu vực. Đồng thời, để đóng góp thực chất cho một trật tự công bằng, cả hai bên cần minh bạch về mục tiêu, tôn trọng luật pháp quốc tế và thúc đẩy giải pháp ngoại giao cho các xung đột khu vực.

Kết luận, mối quan hệ Iran–Ấn Độ chứa đựng tiềm năng đáng kể để hình thành một mô hình hợp tác Nam–Nam vừa thực dụng vừa có nền tảng văn minh. Tuy nhiên, để chuyển tiềm năng thành ảnh hưởng cấu trúc, Tehran và New Delhi phải quản lý cẩn trọng các hạn chế địa chính trị, xây dựng niềm tin qua hành động cụ thể và hoạt động tích cực trong các diễn đàn đa phương. Chỉ khi kết hợp được trí tuệ văn hóa với cơ chế chính sách hiện đại, hai nền văn minh cổ đại này mới thực sự trở thành lực lượng góp phần định hình một trật tự quốc tế cân bằng hơn và đa cực hơn.