Khái niệm không liên kết bắt nguồn từ thời kỳ Chiến tranh Lạnh như một 'con đường thứ ba' cho các quốc gia muốn giữ trung lập giữa chủ nghĩa tự do tư bản của Mỹ và chủ nghĩa cộng sản của Liên Xô.

Được thành lập chính thức trong Hội nghị Bandung tại Indonesia vào tháng 4 năm 1955, Phong trào Không liên kết (NAM) hiện có 120 quốc gia thành viên, tất cả đều đến từ Nam Bán cầu. Mọi quốc gia châu Phi, ngoại trừ Nam Sudan, đều là thành viên của NAM. Khi thế giới đang hướng tới tính đa cực ngày càng tăng, NAM một lần nữa có thể thu hút được sự chú ý. Tuy nhiên, cần phải có một số sửa đổi về cả cấu trúc và phạm vi để ứng phó với thực tế toàn cầu đang thay đổi và những thách thức mới nổi của thế kỷ 21. Uganda đảm nhiệm chức chủ tịch NAM trong ba năm tới.

Bài viết này sẽ định nghĩa “phi liên kết” trong thời đại hiện tại và phản ánh liệu NAM có thể tiếp tục phục vụ lợi ích của Nam Bán cầu, đặc biệt là Châu Phi hay không và bằng cách nào.

Giới thiệu

Hội nghị thượng đỉnh lần thứ 19 của Phong trào Không liên kết (NAM), được tổ chức vào tháng 1 năm 2024 và do Uganda đăng cai, có chủ đề “Đưa hợp tác đi vào chiều sâu vì thịnh vượng chung toàn cầu”. Khoảng 4.000 khách mời từ các quốc gia thành viên khác nhau, bao gồm các nhà lãnh đạo từ gần 120 quốc gia thành viên của NAM, đã tham dự hội nghị thượng đỉnh. Tuyên bố Kampala sau đó đã được Bộ trưởng  Ngoại giao các nước tham dự thông qua và công bố tại hội nghị thượng đỉnh các nguyên thủ quốc gia.

Trong 69 năm kể từ khi NAM thành lập (1955-2024), Uganda là quốc gia châu Phi thứ năm - sau Nam Phi, Zimbabwe, Algeria và Ai Cập - đăng cai Hội nghị thượng đỉnh NAM. Bây giờ, khi một quốc gia châu Phi sẽ lãnh đạo NAM trong ba năm tới, lục địa này có thể hưởng lợi theo những cách nào? Bài báo này xem xét tình hình hiện tại của NAM trong bối cảnh trật tự quốc tế đang phát triển nhanh chóng, chỉ ra rằng một số mục tiêu sáng lập của tổ chức đã có hình thức mới trong khi một số khác vẫn còn phù hợp.

Các biện pháp trả đũa của phương Tây đối với Nga tại các diễn đàn đa phương khác nhau, sau cuộc xung đột Nga - Ukraine nổ ra vào tháng 2 năm 2022, đã nhận được rất ít sự ủng hộ của châu Phi. Theo một số cách, phản ứng đối với nghị quyết của Đại hội đồng Liên hợp quốc (UNGA) vào tháng 2 năm 2022, lên án sự can thiệp quân sự của Nga vào Ukraine, chỉ được 27 quốc gia châu Phi ủng hộ, đã thể hiện được tinh thần thời đại ngày nay. Đây là minh họa phù hợp cho sự trỗi dậy của thế giới đa cực đã thay thế cả thời kỳ Chiến tranh Lạnh và sự thống trị đơn cực của Mỹ vào những năm 1990. Tương tự như cuộc khủng hoảng Ukraine, nhiều vấn đề mới nổi khác có thể đòi hỏi hành động tập thể của các quốc gia thành viên NAM.

Trong bối cảnh động lực thay đổi nhanh chóng của trật tự thế giới mới, một kịch bản có thể nảy sinh khi thế giới sẽ bị chia rẽ giữa nhiều khối cạnh tranh hoặc giữa các trung tâm quyền lực. Theo quan điểm đó, NAM đang ở bước ngoặt quan trọng mà tổ chức này sẽ không thể ứng phó với những thách thức hiện tại nếu chương trình nghị sự và cơ cấu tổ chức không được thay đổi. Bài báo này xem xét liệu chương trình nghị sự và cấu trúc hiện tại của NAM có còn phù hợp hay không và các cải cách có thể đáp ứng nhu cầu của Nam Bán cầu ở mức độ nào.

Với 1,4 tỷ người, Châu Phi hiện chiếm 17,5 % dân số toàn cầu. Với xu hướng hiện tại, con số này có thể tăng lên 25  % vào năm 2050. Châu Phi cũng là châu lục trẻ nhất và phát triển nhanh nhất thế giới, với khoảng 250 triệu người trẻ. Khi được triển khai đúng cách, Khu vực Thương mại Tự do Lục địa Châu Phi (AfCFTA) sẽ trở thành thị trường đơn lẻ lớn nhất thế giới, vượt qua Liên minh Châu Âu (EU).

Trong khi châu Phi chủ yếu được coi là chiến trường tranh giành ảnh hưởng giữa Mỹ và Liên Xô cũ, và gần đây là giữa Mỹ và Trung Quốc, thì vai trò của châu Phi đang trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết, thể hiện qua sự tham gia ngày càng tăng của các quốc gia châu Phi vào các diễn đàn đa phương khác nhau, bao gồm G20 và khối BRICS.

Sự phát triển của cấu trúc và phạm vi NAM

NAM là một tổ chức từ thời Chiến tranh Lạnh, được thành lập để đưa ra tiếng nói chung cho các quốc gia không muốn đứng về phe nào trong cuộc cạnh tranh giữa các siêu cường giữa Mỹ và Liên Xô. Nguồn gốc của nó bắt nguồn từ Hội nghị Á-Phi tại Bandung, Indonesia, vào tháng 4 năm 1955, nơi thuật ngữ 'thế giới thứ ba' cũng được đặt ra. Hội nghị đầu tiên của các quốc gia không liên kết diễn ra sáu năm sau đó, vào tháng 9 năm 1961, tại Belgrade, thủ đô của Hội nghị đầu tiên của các quốc gia không liên kết diễn ra sáu năm sau đó, vào tháng 9 năm 1961, tại Belgrade, thủ đô của Nam Tư cũ, dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Josef Tito. Hội nghị có sự tham dự của các đại biểu từ 25 quốc gia trên bốn châu lục, với sự lãnh đạo sáng lập của Tổng thống Gamal Abdul Nasser của Ai Cập, Tổng thống Sukarno của Indonesia, Tổng thống Kwame Nkrumah của Ghana và Thủ tướng Jawaharlal Nehru của Ấn Độ.

Trong vài thập kỷ tiếp theo, các quốc gia thành viên sẽ tập trung vào một số chủ đề ưu tiên để thảo luận: chống chủ nghĩa thực dân và quyền tự quyết, chủ quyền và không can thiệp, chấm dứt phân biệt đối xử và chế độ phân biệt chủng tộc, giải trừ quân bị nói chung và hoàn toàn, tầm quan trọng của Liên hợp quốc và thúc đẩy phát triển kinh tế. Tổng thống Nkrumah của Ghana đã sử dụng thuật ngữ “chủ nghĩa thực dân mới” trong một trong những hội nghị này để mô tả cách Mỹ và các cường quốc thực dân cũ khác tiếp tục duy trì quyền kiểm soát đối với các chính phủ mới giành được độc lập.

Dù tính chất trung lập vẫn là đặc điểm nổi bật của Phong trào Không liên kết (NAM), nhưng phong trào này đã trải qua nhiều biến đổi qua các thập kỷ. Ví dụ, vào những năm 1970, một số thành viên đã cố gắng phát triển nhóm thành một khối bỏ phiếu chính thức tại Đại hội đồng Liên hợp quốc. Có sự chuyển đổi rõ rệt sang một nhóm các nhà lãnh đạo mới tích cực hơn, những người kêu gọi đưa chiều hướng kinh tế vào chương trình nghị sự của NAM.

Đến năm 1990, NAM đã có hơn 100 thành viên và mở rộng phạm vi hoạt động sang các vấn đề kinh tế và các vấn đề gây tranh cãi như xung đột Israel-Palestine. Nhà lãnh đạo độc tài của Zimbabwe Robert Mugabe được bầu làm chủ tịch tổ chức NAM vào năm 1986. Trong thời gian đó, trong khi vẫn nhấn mạnh chế độ phân biệt chủng tộc ở Nam Phi và xung đột Israel-Palestine, NAM cũng bắt đầu tập trung nhiều hơn vào các vấn đề kép về phát triển và giải trừ quân bị. Trong những năm 1990, các quốc gia NAM đã thống nhất kêu gọi phát triển kinh tế thế giới thứ ba, tìm kiếm Trật tự kinh tế quốc tế mới (NIEO) và hy vọng giải trừ vũ khí hạt nhân.

Năm 1991, sự sụp đổ của Liên Xô đã gây ra một thời kỳ đấu tranh và xung đột trong NAM. Khi một số mục tiêu chính của NAM không còn phù hợp sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, thậm chí còn có những lời kêu gọi giải thể NAM. Tại Hội nghị thượng đỉnh Phong trào Không liên kết tại Jakarta năm 1992, NAM đã nhắc lại nhu cầu tiếp tục tồn tại của tổ chức này trong một nghị quyết. Tuyên bố Jakarta cuối cùng nêu rõ, “Sự sụp đổ của cấu trúc lưỡng cực thế giới tạo ra những cơ hội cũng như thách thức chưa từng có cho sự hợp tác giữa các quốc gia”. Tuyên bố kêu gọi tăng cường sự phối hợp của các quốc gia không liên kết tại Liên Hợp Quốc thông qua Văn phòng Điều phối NAM. Giải trừ quân bị và phát triển nổi lên như hai vấn đề chính gắn kết các quốc gia NAM lại với nhau.

Trong Chiến tranh Lạnh, NAM đã hoạt động thành công như một vùng đệm giữa Liên Xô và các đồng minh trong Khối hiệp ước Warsaw (hiện đã không còn tồn tại) ở một bên, và Mỹ với liên minh Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) ở bên kia. Với sự sụp đổ của Liên Xô, NAM đã mất đi mục đích chính của nó. Điều này chủ yếu là do niềm tin rằng hệ thống thế giới đang hướng tới một trật tự mới đơn cực, lâu dài do Mỹ đứng đầu. Tuy nhiên, các thành viên của NAM vẫn tiếp tục họp thường xuyên và giải quyết nhiều chủ đề khác nhau, bao gồm nhân quyền, bình đẳng kinh tế toàn cầu và thậm chí là phản đối sự bá quyền đơn cực của Mỹ.

Khi thế giới đang dần chuyển từ đơn cực sang đa cực, câu hỏi về sự liên kết lại một lần nữa trở thành vấn đề. Với nhiều trung tâm quyền lực, Nam Bán cầu hiểu được nhu cầu phải giữ trung lập và tránh liên kết trực tiếp với bất kỳ thế lực bá chủ nào. Mặc dù điều này có thể giúp các quốc gia này tránh bị cuốn vào xung đột giữa các cường quốc toàn cầu, nhưng việc không liên kết hoàn toàn cũng sẽ không giải quyết được vấn đề của các quốc gia NAM. Các quốc gia này phải phát triển một hình thức không liên kết mới theo thực tế đang thay đổi của thế kỷ 21.

Không liên kết trong thế giới đa cực

Trong thế giới ngày càng đa cực này, khái niệm không liên kết đã phát triển mạnh mẽ. Các nước đang phát triển, đặc biệt là trong trật tự hậu Chiến tranh Lạnh, đang lựa chọn các liên kết dựa trên vấn đề và hiếm khi duy trì trạng thái không liên kết nghiêm ngặt. Thay vào đó, các quốc gia thường nghiêng về một hoặc nhiều cường quốc để có được một số hỗ trợ an ninh trong khi tránh các liên minh chặt chẽ. Vì các thỏa thuận an ninh linh hoạt mang lại sự cân bằng tối ưu giữa rủi ro và phần thưởng trong trường hợp bất ổn chiến lược, nên các liên kết hạn chế là điềm lành cho các quốc gia này. Mặc dù các phần thưởng như hỗ trợ quốc phòng và các loại hỗ trợ khác thường gắn liền với mức độ liên kết của một quốc gia với bất kỳ cường quốc nào, nhưng lợi ích lại phải trả giá bằng quyền tự chủ và những nguy cơ phụ thuộc đi kèm có thể dẫn đến sự từ bỏ hoặc mắc kẹt trong thời gian dài. Một liên minh mạnh mẽ thường mang lại nhiều rủi ro hơn lợi ích so với một thỏa thuận đối tác linh hoạt hơn.

Các hiệp ước chính thức để xây dựng liên minh thường được đặc trưng bởi mối quan hệ quốc phòng mạnh mẽ và được thể chế hóa. Chúng thường có các trách nhiệm liên quan đến phòng thủ chung. Những cam kết quan trọng nhất thường được đưa ra cho các liên minh chính thức như Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) - một phần vì chúng đòi hỏi chữ ký hoặc phê chuẩn của công chúng cũng như đánh giá của cơ quan lập pháp hoặc tư pháp. Tuy nhiên, các hiệp ước chính thức không phải là nền tảng duy nhất cho các liên minh. Đôi khi, các liên minh không chính thức mạnh mẽ cũng có thể phát triển. Chúng không phụ thuộc vào luật pháp và thủ tục chính thức mà phụ thuộc vào việc xác định nền tảng chung, các cam kết cá nhân và lịch sử hợp tác được thể hiện bằng việc thành lập các căn cứ quân sự, trao đổi thông tin tình báo và các cuộc tập trận quân sự chung. Ví dụ, mối quan hệ của Mỹ với Israel kể từ năm 1967.

Tuy nhiên, sự không liên kết thực sự ngụ ý rằng không có sự hợp tác an ninh có ý nghĩa với bất kỳ cường quốc nào. Một quốc gia không liên kết có thể tham gia các cuộc tập trận hoặc huấn luyện chung, nhưng thường không cho phép các cường quốc tiếp cận các cơ sở quốc phòng trên đất nước mình, ngay cả trên cơ sở thương mại. Tuy nhiên, đôi khi có thể trao đổi các phái đoàn quốc phòng và chia sẻ thông tin tình báo cụ thể với một cường quốc.

Hơn nữa, quan hệ đối tác dựa trên vấn đề hoặc đa liên kết có nghĩa là ít nghĩa vụ hơn và thỏa thuận an ninh ít ràng buộc hơn, chẳng hạn như các thỏa thuận bán vũ khí ưu đãi, các cuộc tập trận huấn luyện hợp tác và các hỗ trợ quân sự khác. Những mối quan hệ này thường cởi mở và không đi kèm với nghĩa vụ tiến hành các cuộc tập trận chung hoặc bất kỳ lời hứa nào về hỗ trợ quân sự trong thời kỳ khủng hoảng. Hiếm khi liên kết đa phương mang lại lợi thế cho một cường quốc. Thay vào đó, các đồng minh cường quốc có thể được hưởng quyền tiếp cận thương mại với các cơ sở quân sự và một số mức độ hỗ trợ kỹ thuật hoặc hậu cần. Mối quan hệ hiện đại của Mỹ với Ai Cập, Jordan và Ả Rập Xê Út là một vài ví dụ.

Sự tiến hóa của phong trào Không liên kết ở Châu Phi

Hội nghị Bandung có ý nghĩa quan trọng đối với Châu Phi vì nó thúc đẩy các phong trào độc lập trên khắp lục địa, cung cấp định hướng và sự lãnh đạo rất cần thiết. Không còn nghi ngờ gì nữa, điều này đã giúp Châu Phi mở rộng tầm quan trọng của mình trong các vấn đề toàn cầu. Ghana, quốc gia đầu tiên ở Châu Phi cận Sahara giành được độc lập (năm 1957), đã mở đường cho các quốc gia khác trong lục địa bằng cách áp dụng chính sách không liên kết như một chiến lược chính sách đối ngoại.

Đến năm 1960, Châu Phi đã sẵn sàng tham gia Hội nghị thượng đỉnh các nước không liên kết đầu tiên. Trong số 25 quốc gia tham gia, có 11 quốc gia Châu Phi. Mặc dù mức độ tuân thủ không liên kết khác nhau giữa các quốc gia, tất cả các quốc gia này đều đã đưa không liên kết trở thành nền tảng của chính sách đối ngoại của nước mình.

Có 27 quốc gia châu Phi độc lập vào năm 1961. Tuy nhiên, lục địa này đang trong tình trạng khủng hoảng, chủ yếu là do xung đột Congo và Chiến tranh giành độc lập của Algeria, điều này giải thích cho sự vắng mặt của một số quốc gia độc lập tại hội nghị thượng đỉnh. Khi chủ nghĩa dân tộc châu Phi và chủ nghĩa toàn châu Phi phát triển, nó đã dẫn đến việc thành lập Tổ chức châu Phi Thống nhất (OAU), tổ chức hội nghị thượng đỉnh đầu tiên tại Addis Ababa  (Ethiopia) vào tháng 5 năm 1963. Cùng với các nguyên tắc tự quyết và nguyên tắc đa số, nguyên tắc không liên kết cũng được đưa vào cốt lõi của Hiến chương OAU được công bố tại hội nghị thượng đỉnh. Điểm số 7 của Điều 3 trong hiến chương kêu gọi “khẳng định chính sách không liên kết đối với tất cả các khối” là một trong bảy nguyên tắc cơ bản. Cả Hiến chương của OAU và các Nghị quyết đặc biệt sau đó đều được thiết kế để duy trì các mục tiêu và mục đích của chủ nghĩa không liên kết.

Tuy nhiên, cam kết của Châu Phi đối với nguyên tắc không liên kết vẫn còn nhiều điểm không nhất quán. Hội nghị thượng đỉnh Addis Ababa đã ra tuyên bố nêu rõ rằng các mục tiêu của phong trào không liên kết không thể đạt được nếu bất kỳ cường quốc nào ngoài châu Phi tiếp tục duy trì quân đội trên lãnh thổ của bất kỳ quốc gia châu Phi độc lập nào. Tuy nhiên, Hội đồng Bộ trưởng OAU đã thông qua một nghị quyết một năm sau đó về cơ bản khiến nghị quyết trước đó trở nên vô hiệu. Cụ thể, nó đã xóa bỏ bất kỳ đề cập rõ ràng nào về nhu cầu di dời các cơ sở quân sự khỏi lãnh thổ châu Phi.

Cách tiếp cận linh hoạt của các nước châu Phi rất hữu ích trong nỗ lực theo đuổi các mục tiêu khác nhau trong quan hệ đối ngoại của mỗi nước. Một số quốc gia tuyên bố không liên kết ngay cả khi quốc gia đó đã tham gia chặt chẽ vào các chiến lược phòng thủ của các cường quốc bên ngoài. Hầu hết các quốc gia nói tiếng Pháp, nói riêng, vẫn giữ các căn cứ quân sự của Pháp trên lãnh thổ của đất nước, chủ yếu là để đảm bảo các lợi ích kinh tế từ Pháp. Một số thậm chí còn cầu xin sự can thiệp tích cực của Pháp để bảo vệ và duy trì toàn vẹn quốc gia của nước mình. Một số quốc gia châu Phi đã cung cấp các cơ sở quân sự cho các siêu cường.

Do đó, vào những năm 1970, để bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ của mình, Angola và Ethiopia - cả hai đều đã trải qua những biến động chính trị gần đây dẫn đến việc các chính phủ cánh tả lên nắm quyền - đã tìm kiếm sự giúp đỡ của Liên Xô, sau đó một lực lượng lớn quân đội Cuba đã được đồn trú tại cả hai nước. Để đáp lại, các chính phủ láng giềng đã tìm đến Mỹ và các quốc gia phương Tây khác để được hỗ trợ quân sự. Mỹ đã rút các cơ sở hải quân khỏi Angola và Ethiopia trước khi cung cấp cho các đối thủ của hai nước này, Kenya và Somalia, hỗ trợ quân sự và kinh tế. Nói một cách nghiêm ngặt, tất cả các quốc gia này đều phải bị loại khỏi tư cách thành viên của NAM. Có thể lập luận rằng ở giai đoạn này, NAM đã thỏa hiệp về nguyên tắc không liên kết của mình để giữ lại các thành viên hiện tại.

Sự hội nhập kinh tế của Châu Phi vào hệ thống tư bản toàn cầu và sự phụ thuộc ngày càng tăng vào các cường quốc bên ngoài (phương Tây) cũng vẫn còn quan trọng. Bất chấp Kế hoạch hành động Lagos của OAU, được công bố vào tháng 4 năm 1980 và nhấn mạnh đến nhu cầu tự cung tự cấp tập thể, ít quốc gia Châu Phi nào có thể thoát khỏi sự phụ thuộc vào các nền kinh tế hàng đầu phương Tây. Các Công ước Lomé (1975, 1980 và 1985) ràng buộc Châu Phi với Cộng đồng Kinh tế Châu Âu (EEC) đã chứng minh một cách thẳng thắn sự phụ thuộc của Châu Phi vào Châu Âu. Các quốc gia Châu Phi ngày càng chuyển sang tìm kiếm sự hỗ trợ kinh tế từ chính các quốc gia mà trước đây các quốc gia này đã lên án là "tân thực dân".

Các quốc gia châu Phi cũng đã vay mượn rất nhiều từ các nguồn phương Tây. Trong những năm 1990, tổng nợ nước ngoài của châu Phi là 271,9 tỷ đô la Mỹ, gần gấp đôi con số năm 1982 là 140 tỷ đô la Mỹ; đến cuối năm 2021, con số này đã lên tới khoảng 824 tỷ đô la Mỹ - một mối đe dọa nghiêm trọng đối với triển vọng phục hồi kinh tế và phát triển của châu lục này. Do đó, vì lý do kinh tế, nhiều quốc gia châu Phi vẫn bị ràng buộc với các cường quốc phương Tây và đã hy sinh một số chính sách không liên kết của mình để giành lợi thế kinh tế.

Sự liên quan của NAM đối với Châu Phi

Châu Phi từ lâu đã là một bên tham gia tích cực cũng như là một nơi hoạt động cho NAM. Vì nhiều quốc gia châu Phi vẫn còn nằm dưới sự cai trị của thực dân khi NAM được thành lập, nên việc thành lập tổ chức này đã thúc đẩy cuộc đấu tranh chống lại chủ nghĩa thực dân trên lục địa này. Với sự xuất hiện của chủ nghĩa dân tộc châu Phi và ngày càng nhiều quốc gia châu Phi giành được độc lập, các quốc gia châu Phi chấp nhận chủ nghĩa không liên kết như một triết lý hợp lý để định hướng lục địa này trong các vấn đề quốc tế và bảo vệ nhu cầu cũng như lợi ích trong nước. Ngày nay, mọi quốc gia châu Phi trừ Nam Sudan đều là thành viên của NAM, chiếm một khối đáng kể trong tổng số 120 quốc gia thành viên của tổ chức này.

Hiện tại, Châu Phi đang trải qua một giai đoạn chuyển đổi, được điều hướng chủ yếu từ bên trong. Vào tháng 1 năm 2015, Liên minh Châu Phi (AU) - đã thay thế OAU vào năm 2002 - đã công bố 'Chương trình nghị sự 2063', bao gồm "làm im tiếng súng" (tức là chấm dứt xung đột vũ trang) và thành lập AfCFTA (Khu vực Tự do thương mại lục địa châu Phi) (sau đó được bắt đầu vào năm 2018). Chương trình nghị sự này là minh chứng cho khát vọng của Châu Phi. Việc AU gần đây được đưa vào G20 sẽ thúc đẩy mục tiêu xây dựng một thế giới công bằng, bình đẳng, toàn diện và mang tính đại diện hơn, đồng thời mang đến cho châu Phi một vị thế tại bàn đàm phán quan trọng, nơi châu lục này có thể nêu lên những mối quan ngại của mình.

Chắc chắn rằng, những thay đổi ở châu Phi ngày nay không phải là bước ngoặt hay sự chuyển đổi đột ngột của khu vực; chúng là quá trình tiến hóa hữu cơ tự nhiên. Lục địa này đã phát triển kể từ cuộc tranh giành châu Phi vào thế kỷ 19, trải qua chủ nghĩa đế quốc châu Âu và sống sót qua nhiều cuộc chiến tranh ủy nhiệm thời Chiến tranh Lạnh trong thế kỷ 20. Các nước châu Phi nhận ra rằng đây là kỷ nguyên của ngoại giao tích cực và quan hệ đối tác năng động, đòi hỏi sự nhanh nhẹn và linh hoạt từ các nhà hoạch định chính sách của mỗi nước. Đương nhiên, các quốc gia này sẽ tìm kiếm nhiều liên minh để đáp ứng các yêu cầu của đất nước. Tuy nhiên, các liên minh này sẽ không dựa trên sự đồng thuận về ý thức hệ, như trong thế kỷ trước, mà dựa trên sự thuận tiện về kinh tế hoặc quân sự. Sẽ là hợp lý nếu các quốc gia châu Phi tránh xa xung đột càng xa càng tốt và bảo vệ lợi ích của chính nước mình bằng cách sử dụng một công thức mới của chủ nghĩa không liên kết kết hợp giữa quyền tự chủ chiến lược và đa liên kết.

Ngày càng có nhiều phái bộ gìn giữ hòa bình hoặc an ninh từ các quốc gia khác nhau trên thế giới, bao gồm một nửa lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc, đang làm việc tại Châu Phi. Mặc dù điều này phản ánh tình hình an ninh dễ bị tổn thương ở châu lục này, nó cũng cho thấy rằng để tạo ra một khuôn khổ an ninh độc lập, thường được gọi là 'Pax Africana', trong khi vẫn tiếp tục con đường phát triển kinh tế xã hội, các quốc gia châu Phi cần phải đoàn kết hơn. Một trong những mục tiêu chính của các nước châu Phi, với việc Uganda giữ chức Chủ tịch luân phiên ba năm của NAM từ tháng 12 năm 2023, là thúc đẩy chiến lược này. Uganda sẽ tiếp tục củng cố tổ chức này thành một khối thống nhất hơn và thúc đẩy sự đoàn kết ở Nam Bán cầu, thậm chí vượt ra ngoài Châu Phi.

Trong Chiến tranh Lạnh, các quốc gia không liên kết thường có thể lợi dụng sự cạnh tranh giữa Mỹ và Liên Xô để theo đuổi chương trình nghị sự của riêng quốc gia mình mà không phải khuất phục trước áp lực từ cả hai bên. Việc nhiều quốc gia châu Phi từ chối ủng hộ lập trường của phương Tây về cuộc xung đột Nga - Ukraine và các lệnh trừng phạt tiếp theo đối với Nga vào năm 2022 là bằng chứng cho thấy chủ nghĩa không liên kết, ở dạng cơ bản, vẫn còn tồn tại. Các quốc gia châu Phi có ít động lực để liên kết hoàn toàn với bất kỳ siêu cường nào. Bằng cách quản lý cẩn thận các mối quan hệ với nhiều cường quốc trong khi vun đắp các mối liên kết chiến lược với các quốc gia có cùng chí hướng, lục địa này đặt mục tiêu tìm ra một điểm chiến lược lý tưởng.

Thật vậy, nhiều quốc gia châu Phi đã thành công trong việc theo đuổi cách tiếp cận 'liên kết đa phương' trong khi vẫn duy trì vị thế là cường quốc không liên kết trong một lĩnh vực có tầm quan trọng chiến lược. Các quốc gia ấy chứng minh quyền tự chủ chiến lược của mình bằng cách tham gia vào nhiều quan hệ đối tác được thiết lập bởi các phe phái đối lập trong sự cạnh tranh giữa các cường quốc đang gia tăng hiện nay. Ví dụ, Ethiopia đã gia nhập BRICS, nền tảng hàng đầu của Nam Bán cầu, đồng thời hợp tác với Mỹ, quốc gia vẫn là nhà tài trợ song phương lớn nhất của Ethiopia. (Mặc dù Ethiopia đã mất tư cách là bên thụ hưởng Đạo luật Tăng trưởng và Cơ hội Châu Phi (AGOA) của Mỹ  vào tháng 1 năm 2022, sau cuộc nội chiến và các cáo buộc vi phạm nhân quyền sau đó, nhưng có khả năng rất lớn là Ethiopia có thể sớm được khôi phục tư cách này.) Nam Phi, một trong những bên thụ hưởng hàng đầu của AGOA, là một ví dụ khác. Nước này vẫn là thành viên BRICS và coi Trung Quốc và Nga là bạn, tiến hành các cuộc tập trận hải quân chung với hai cường quốc này vào tháng 2 năm 2023.

Một thực tế đáng buồn rằng các quốc gia châu Phi, những quốc gia đã lên án các đặc điểm tân thực dân của chính sách phương Tây đối với các nước đang phát triển, cũng phụ thuộc vào chính những chính sách đó. Ví dụ, các hoạt động vay mượn của các quốc gia châu Phi từ các nguồn phương Tây đã làm tăng nợ nước ngoài của các quốc gia này. Nhiều quốc gia châu Phi từ lâu đã bị các cường quốc phương Tây bắt làm con tin do nhu cầu kinh tế cấp thiết. Chính điều này đã khiến nhiều quốc gia trong số các nước châu Phi thỏa hiệp một phần nguyên tắc không liên kết của mình.

Tuy nhiên, việc tháo dỡ các địa điểm quân sự nước ngoài—dù là của Mỹ, Pháp, Trung Quốc hay Nga—là điều kiện tiên quyết để bất kỳ sự không liên kết mới nào có thể hoạt động ở Châu Phi. Việc do dự, hoặc duy trì lập trường địa chính trị trung lập, hoặc thậm chí chỉ đơn thuần lên tiếng 'quan ngại' về việc vi phạm các quy tắc và luật lệ cơ bản của trật tự quốc tế, có thể không phải lúc nào cũng phù hợp.

Cải cách NAM

Theo định nghĩa, các quốc gia NAM không muốn bị ép buộc phải chọn một bên trong cuộc xung đột ngày càng gia tăng giữa Trung Quốc và/hoặc Nga và Mỹ. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên đa cực,  chính phủ các nước buộc phải thấy mình bị kẹt giữa những quốc gia hùng mạnh này. NAM bị đánh dấu bằng thái độ thù địch với những diễn biến như cuộc xâm lược Iraq của Mỹ năm 2003, việc cắt giảm tài trợ cho phát triển toàn cầu, sự chênh lệch trong sử dụng năng lượng và cam kết về môi trường giữa các quốc gia phát triển và thế giới đang phát triển, cùng những "tội lỗi của phương Tây" khác được nhận thức.

Trong một thế giới mà sự ganh đua giữa các cường quốc và chính trị thực dụng ngày càng đặc trưng cho các vấn đề quốc tế, các nguyên tắc cơ bản của NAM về sự chung sống hòa bình trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Trong thế kỷ 21 , các nguyên tắc này cũng cần phải thực tế và có thể áp dụng được. Cần phải làm gì?

Kết cấu của khối Không liên kết (NAM)

NAM hiện bao gồm 120 quốc gia thành viên, 18 quốc gia quan sát viên và 10 tổ chức quan sát viên. Đây là hiệp hội các quốc gia lớn thứ hai sau Liên hợp quốc. Tuy nhiên, NAM không có cơ quan điều hành, ban thư ký và hiến chương vì NAM không phải là một tổ chức quốc tế. Văn phòng Điều phối chung (JCB) của NAM tại Liên Hợp Quốc ở New York giám sát mọi hoạt động của tổ chức này, bao gồm cuộc họp hàng tháng của đại diện tất cả các quốc gia NAM tại Liên Hợp Quốc. Văn phòng này cũng đưa các lựa chọn của NAM vào thực tiễn. Các hội nghị thượng đỉnh trước đây không nhất quán hiện được tổ chức ba năm một lần. Các bộ trưởng ngoại giao cũng họp giữa các hội nghị thượng đỉnh; các cuộc họp cấp bộ trưởng cũng được tổ chức để giải quyết các vấn đề cụ thể. NAM nên cân nhắc thành lập một ban thư ký thường trực để đóng vai trò lớn hơn trong quản trị toàn cầu.

NAM nên suy nghĩ nhiều hơn về việc đạt được sự tự cung tự cấp thay vì tiếp tục dựa vào phương Tây để được hỗ trợ phát triển. Tổ chức này cần phát triển các chiến lược để nắm quyền kiểm soát các nguồn tài nguyên thiên nhiên có khả năng khai thác. NAM nên khuyến khích các nước giàu đầu tư vào các quốc gia thành viên của tổ chức.

Không liên kết nên tiếp tục được duy trì - không phải là mục tiêu chính của phong trào mà là một trong những nguyên lý của nó. Điều mà NAM cần làm là định hình lại ý tưởng và đưa ra một định nghĩa chính xác. NAM không nên tìm kiếm bất kỳ loại 'liên minh' nào với liên minh phương Tây hiện tại hoặc bất kỳ trung tâm quyền lực tiềm năng nào khác, mà phải duy trì sự độc lập của tổ chức mình.

Một số thành viên đã phản đối chính thuật ngữ của NAM. Thật vậy, Ấn Độ gần đây đã từ chối nói về 'không liên kết', thay vào đó thích cụm từ 'đa liên kết'. Đây không chỉ là vấn đề ngữ nghĩa. Một số thậm chí đã đề xuất một tên mới theo kiểu ‘Tổ chức Đoàn kết miền Nam’ cho NAM. Trong hội nghị thượng đỉnh tháng 1 năm 2024 tại Kampala (Uganda), các nguyên thủ quốc gia và chính phủ của NAM đã thảo luận về nhu cầu tạo ra một biểu tượng và lá cờ chính thức cho phong trào này, biểu tượng cho sự gắn kết, đoàn kết và thống nhất giữa các quốc gia thành viên, và phù hợp với các mục tiêu, giá trị và sứ mệnh cao cả của NAM. Bây giờ NAM cũng có thể cân nhắc về một cái tên mới.

Phạm vi

Nhiều tác nhân và nhà phân tích quốc tế có quan điểm rằng NAM nên thay đổi hoặc chuyển hướng một số tham vọng và chính sách của tổ chức, như đã nêu trong báo cáo của Ủy ban miền Nam, “Thách thức đối với miền Nam”. Thật vậy, NAM được thành lập như một tổ chức chính trị vào thời điểm chính trị thống trị các vấn đề toàn cầu. Sau đó, tổ chức này giải quyết các vấn đề kinh tế khi một số quốc gia thành viên đang phải đối mặt với các vấn đề tài chính nghiêm trọng, bao gồm tình trạng nghèo đói cùng cực và kém phát triển. Nhóm này kêu gọi một trật tự kinh tế quốc tế mới, lập luận rằng các chính sách và hành động của phương Tây đã tạo ra những khó khăn kinh tế mà miền Nam đang phải đối mặt. Do đó, tổ chức này đã trở thành một tổ chức chính trị-kinh tế. Thực hành xem xét lại phạm vi của NAM nên được thể chế hóa.

Tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu và khủng bố xuyên biên giới là hai mối đe dọa đồng thời đối với Nam Bán cầu đòi hỏi nỗ lực chung. Làm như vậy là rất quan trọng để đạt được Chương trình nghị sự 2030 về Phát triển bền vững. Khi hướng tới một hệ thống quản trị toàn cầu minh bạch, công bằng và toàn diện, NAM cũng phải đưa vào chương trình nghị sự của mình các lĩnh vực mới và đang nổi lên đe dọa hòa bình và ổn định, chẳng hạn như hai lĩnh vực đã đề cập, cũng như các bệnh truyền nhiễm và kiểm soát đại dịch, hoặc chuyển đổi sang năng lượng sạch hơn và xanh hơn.

Trí tuệ nhân tạo (AI) và các công nghệ mới nổi khác là những lĩnh vực đòi hỏi sự hợp tác Nam-Nam để tránh những hậu quả bất lợi, chẳng hạn như vi phạm an ninh dữ liệu hoặc gia tăng khoảng cách số. NAM nên nỗ lực để trở thành biểu hiện của sự hợp tác và đoàn kết trên toàn Nam Bán cầu trong tất cả những vấn đề này.

Kết luận

NAM đã trải qua những lần sửa đổi về cả cấu trúc và phạm vi kể từ khi thành lập; ngày nay, nó đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng hiện sinh. Một số liên minh mới đã xuất hiện, thách thức sự liên quan của NAM. Có những phát triển như sự xuất hiện của các công nghệ mới—từ công nghệ thông tin và công nghệ nano đến AI—có khả năng thay đổi đáng kể bản chất của công việc và sản xuất. Mối đe dọa của biến đổi khí hậu vẫn còn. Người ta thấy rằng ngay cả với các mối đe dọa toàn cầu mà các giải pháp tập thể có vẻ hợp lý, thì các giải pháp được đưa ra không phải lúc nào cũng được phân bổ công bằng. Ví dụ, trong đại dịch COVID-19, điều bắt buộc là tiêm chủng toàn dân. Nhưng chẳng mấy chốc, người ta phát hiện ra rằng các nước giàu đã chiếm hết phần lớn vắc-xin đang được sản xuất, để lại rất ít cho các nước nghèo ở Nam Bán cầu.

Chủ nghĩa đa phương nhỏ và liên kết đa phương đang trở thành chuẩn mực. Trong thời đại này, khi các khái niệm nhị phân như “dân chủ so với chủ nghĩa độc tài” hoặc “phương Tây so với phần còn lại” đã trở nên lỗi thời, sẽ là sai lầm khi dán nhãn các quốc gia bằng các quan điểm đơn giản như 'không liên kết' hoặc 'chống Mỹ' có từ thời Chiến tranh Lạnh. Khi thế giới hướng tới sự linh hoạt thực dụng và sự phụ thuộc lẫn nhau trên toàn cầu, các liên minh linh hoạt sẽ đòi hỏi sự sáng tạo ngoại giao được nâng cao. Không còn nghi ngờ gì nữa, các nước đang phát triển, bao gồm cả các nước châu Phi, phải luôn cởi mở với bất kỳ sự hợp tác hoặc nền tảng nào có thể phục vụ cho lợi ích của họ.

Sau sự sụp đổ của Liên Xô, NAM nhận thấy tổ chức mình cần tính hợp pháp mới. Tổ chức này đã điều chỉnh để duy trì sự liên quan bằng cách chuyển trọng tâm sang xây dựng cái mà NAM gọi là "trật tự kinh tế quốc tế mới" và phấn đấu giành thêm ảnh hưởng tại Liên hợp quốc. Bằng cách đó, NAM đã chứng minh được khả năng thích ứng đáng chú ý. Sự đoàn kết giữa các nước đang phát triển đã được củng cố thêm thông qua một số sự kiện, chẳng hạn như Vòng đàm phán Uruguay của Hiệp định chung về thương mại và thuế quan (GATT, tiền thân của Tổ chức Thương mại Thế giới), Hội nghị gia hạn và rà soát Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân năm 1995 và cảm giác ngày càng gia tăng về quyền bá chủ của Mỹ. Các nước NAM vẫn có một mức độ ảnh hưởng tập thể nhất định tại Liên hợp quốc, với các văn phòng điều phối tại tất cả các thành phố chính của Liên hợp quốc. Các thành viên NAM thường xuyên họp để thảo luận về một quan điểm thống nhất trước các hội nghị và cuộc bỏ phiếu quan trọng.

Nam Bán Cầu khác với phương Tây về văn hóa, giá trị, mối quan tâm và cách sống, điều này khiến cho một liên minh đại diện cho lợi ích của các quốc gia Nam Bán cầu trở nên tối quan trọng. Tuy nhiên, không liên kết không nên được coi là không muốn làm việc với phương Tây hoặc các trung tâm quyền lực hiện tại hoặc tiềm năng khác. NAM không phải và không thể là một nhóm tập trung chủ yếu vào phản đối. Tổ chức này cần phát triển các chiến lược để tương tác tích cực với phương Tây và các trung tâm quyền lực khác trong khi thúc đẩy sự đoàn kết trong Nam Bán Cầu. Hợp tác có chọn lọc là một cách để thực hiện điều đó, thay vì liên kết lâu dài với một bên chủ chốt hoặc coi bên kia là kẻ thù.

Bài báo này đưa ra lập luận rằng NAM nên được tiếp tục, vì nó sẽ tiếp tục có liên quan đến việc tạo ra các giải pháp lâu dài cho các vấn đề của các nước đang phát triển. Các quốc gia này vẫn cần sự hỗ trợ của thể chế để hoạt động hiệu quả trong một trật tự toàn cầu do các lợi ích mạnh mẽ của phương Tây chi phối. Tuy nhiên, để tồn tại và trở nên có ý nghĩa hơn, tổ chức này cần được tái cấu trúc.