Sự ra mắt của ChatGPT một năm trước đó, qua đó trí tuệ nhân tạo (AI) được chứng minh là tạo ra văn bản đàm thoại giống con người, dẫn đến sự bùng nổ mối quan tâm về những tiến bộ trong khả năng AI biến đổi các hoạt động của con người, từ bản chất công việc, đến gian lận, đến cạnh tranh địa chính trị. Trong khi những đổi mới công nghệ khác có thể vẫn còn xa vời hơn, chẳng hạn như lời hứa về điện toán lượng tử, thì tiềm năng sử dụng trong tương lai của chúng đang trở nên dễ tưởng tượng hơn.

Thời đại kỹ thuật số gây ra những lo ngại hiện hữu rằng, công nghệ kỹ thuật số có thể vượt qua hiệu suất và khả năng kiểm soát của con người, hoặc Big Tech sẽ trở thành một 'con quái vật mới' sẽ thách thức chủ quyền của nhà nước. Tuy nhiên, sự tập trung như vậy lại che giấu những hạn chế liên tục của việc sử dụng công nghệ. Ví dụ, AI có thể tạo ra phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng vật chất và năng lượng để xử lý công nghệ phức tạp, điều này vẫn là rào cản đối với nhiều quốc gia.

Có nhiều quan điểm trái ngược nhau về tầm quan trọng của sự thay đổi kỹ thuật số đối với chính trị và xã hội. Năm 2012, David Karpf, một học giả về báo chí và truyền thông, đã cảnh báo rằng “chỉ những kẻ kém thông minh mới tin lời hứa mơ hồ về sự dồi dào dữ liệu trực tuyến.” Thật vậy, giữa tất cả những cuộc thảo luận của xã hội về 'thời đại kỹ thuật số', phần lớn các khu vực và dân số trên thế giới vẫn bị ngắt kết nối hoặc có kết nối hạn chế và/hoặc không đáng tin cậy. Khoảng cách này thể hiện rõ nhất ở Châu Phi, nơi vào năm 2021 chỉ có 50,6% người dân được sử dụng điện và 36% sử dụng Internet. Trong khi đó, dữ liệu đang được coi là “mỏ dầu mới”, với các quy trình kỹ thuật số được cho là mang lại những cơ hội chưa từng có cho khoa học tự nhiên và xã hội.

Rất khó đoán tầm quan trọng trong tương lai của công nghệ. Suy cho cùng, các phát minh đều có lịch sử tồn tại rất tình cờ. Mặc dù được thiết kế cho các ứng dụng và bối cảnh cụ thể, nhưng công nghệ có xu hướng có ý nghĩa và ứng dụng trong những bối cảnh không lường trước được.

Khi công nghệ kỹ thuật số trở thành 'chính trị'

Để vượt ra khỏi những quan điểm đối lập hiện nay, sẽ rất hữu ích nếu xem xét cách thức và lý do tại sao công nghệ kỹ thuật số được khái niệm hóa là có liên quan đến quyền lực chính trị. Nhà lý luận chính trị Langdon Winner (1980) đã phân biệt một cách hữu ích giữa hai cách mà công nghệ có thể được coi là chính trị: (i) một số công nghệ phù hợp với các mối quan hệ quyền lực cụ thể nhờ vào thiết kế của chúng; và (ii) những thứ khác linh hoạt hơn trong cách sử dụng chúng. Việc sử dụng nó mang tính chính trị nhưng không nhất thiết ủng hộ một tập hợp các mối quan hệ quyền lực.

Công nghệ kỹ thuật số phản ánh cả hai cách chính trị. Theo thiết kế, các công nghệ dựa trên dữ liệu sẽ tạo ra những thành kiến và bất bình đẳng. Dữ liệu được tạo ra thông qua hoạt động của con người và được đánh dấu bằng những thành kiến và bất bình đẳng của các hành động trong quá khứ. Từ phân tích của Safiya Noble về các thuật toán tìm kiếm đến nghiên cứu của Virginia Eubanks về xử lý thuật toán trong việc cung cấp phúc lợi xã hội, có bằng chứng cho thấy những thành kiến xã hội của các nhà phát triển có thể được tích hợp vào quy trình và thiết kế kỹ thuật số.

Tương tự, sự bất bình đẳng cố hữu không giới hạn cách sử dụng công nghệ. Cơ sở hạ tầng viễn thông có thể được sử dụng cho cả hai mục đích lan truyền quyền lực nhà nước và phổ biến các ý tưởng quyền lực thay thế. Ngay cả khi các nền tảng truyền thông xã hội sử dụng hệ thống thuật toán để lọc và quảng bá nội dung, chúng vẫn nhường chỗ cho những mục đích sử dụng khác nhau trong các cuộc tranh luận chính trị: truyền bá phát ngôn thù hận và kích động bạo lực, đối đầu với các thế lực đàn áp và nhắm mục tiêu vào các chiến dịch thông tin.

Vì vậy, mối quan hệ giữa công nghệ số và quyền lực có thể được xem là mang tính biện chứng. Các cơ cấu quyền lực hiện tại cung cấp thông tin cho việc ra quyết định liên quan đến việc sản xuất, đổi mới và thiết kế công nghệ. Ngược lại, công nghệ kỹ thuật số trở thành một phần của cơ sở hạ tầng và công cụ phục vụ đời sống chính trị, xã hội và kinh tế. Và các dấu vết kỹ thuật số—các bản ghi dữ liệu về những gì mọi người thực hiện trực tuyến—được đưa trở lại các quy trình kỹ thuật số.

Vladimir Lenin đặt ra câu hỏi cơ bản về chính trị trong khẩu hiệu của mình, (kto kogo): ai thực thi quyền lực đối với ai. Với các phép biện chứng của quyền lực và công nghệ kỹ thuật số, việc trả lời câu hỏi này trong thời đại kỹ thuật số đòi hỏi phải xem xét các mối quan hệ quyền lực được hình thành và định hình như thế nào thông qua công nghệ kỹ thuật số. Để đạt được mục tiêu này, trong khi thừa nhận sự đa dạng và phức tạp của các trải nghiệm trong thời đại kỹ thuật số của chúng ta, bản tóm tắt này tiếp cận câu hỏi về quyền lực trong thời đại kỹ thuật số bằng cách tập trung vào một số xu hướng và định hướng chính trong cách công nghệ kỹ thuật số đan xen với việc thực thi và tranh giành quyền lực Nhà nước. Từ đó giải quyết câu hỏi: Trong thời đại kỹ thuật số, có gì mới trong việc ai thực thi quyền lực đối với ai?

Nhà nước và Công dân trong Thời đại Kỹ thuật số

Cuộc khủng hoảng COVID-19 đã đẩy nhanh việc các Quốc gia sử dụng công nghệ kỹ thuật số, do nhu cầu hành động nhanh chóng để quản lý sự lây lan của đại dịch. Tuy nhiên, ngay cả trước đó, các công nghệ và dữ liệu kỹ thuật số đã được tích hợp vào quan hệ Công dân-Nhà nước theo nhiều cách. Từ cách các Nhà nước công nhận công dân, đến việc thực hiện quyền kiểm soát của Nhà nước, đến các cách thức hạn chế và tranh chấp quyền lực.

Sự công nhận của các quốc gia đối với công dân

Việc sử dụng giấy tờ tùy thân số hóa đang gia tăng trên toàn cầu, với ít nhất 161 quốc gia đã tích hợp sinh trắc học vào căn cước công dân quốc gia của họ. Nhận dạng và xác thực kỹ thuật số tạo điều kiện thuận lợi cho công dân tham gia vào các hoạt động chính trị, kinh tế và xã hội.

Cơ sở dữ liệu đã là một công cụ kiểm soát và tổ chức dưới thời thuộc địa châu Âu. Với thời đại kỹ thuật số, quy mô dữ liệu và độ phức tạp của phân tích tăng theo cấp số nhân, dẫn đến “khả năng chưa từng có để kết hợp cả sự đa dạng và số lượng thông tin vào một hệ thống tạo ra các hình thức mới giúp dân số dễ truy cập và tìm hiểu nhận dạng cá nhân ngay lập tức”.

Loại trừ kỹ thuật số khỏi đời sống công dân

Nhận dạng kỹ thuật số làm thay đổi cơ sở mà qua đó các cá nhân được đưa vào hoặc loại trừ khỏi đời sống công dân. Bằng cách biến sự kết nối thành một yêu cầu để được công nhận về mặt chính trị, nó cũng trở thành một công cụ để từ chối sự tham gia vào đời sống công cộng.

Tỷ lệ ngừng hoạt động Internet vẫn ở mức cao trong vài năm qua, với 155 trường hợp được ghi nhận vào năm 2020. Việc tắt Internet do chính phủ khởi xướng thường liên quan đến các tình huống tiềm ẩn bất ổn chính trị, chẳng hạn như các cuộc biểu tình, bầu cử và thậm chí cả các kỳ thi quốc gia.

Giám sát thông qua việc áp dụng kỹ thuật số

Mặc dù việc loại trừ khỏi dữ liệu có thể tương đương với việc loại trừ khỏi đời sống công dân, nhưng khả năng hiển thị của các cá nhân dưới dạng dữ liệu sẽ tạo điều kiện cho các hình thức giám sát mới. Lượng dữ liệu dồi dào và quy trình tự động mang đến hứa hẹn về sự giám sát đầy đủ và liên tục hơn, nhờ đó các quốc gia có thể ngăn chặn hành vi bất đồng chính kiến.

Chính phủ và các cơ quan an ninh đã sử dụng công nghệ giám sát để giám sát các cá nhân, được củng cố bởi một thị trường thương mại sinh lợi. Phần mềm gián điệp Pegasus của NSO Group là một trong những ví dụ hiệu quả nhưng gây tranh cãi nhất trong lịch sử gần đây. Phần mềm Pegasus cho phép truy cập không hạn chế vào dữ liệu trên điện thoại di động mà người dùng không thể phát hiện. Các chính phủ dân chủ và độc tài đã sử dụng nó để nhắm mục tiêu không chỉ vào các cá nhân bị nghi ngờ tham gia vào hoạt động tội phạm hoặc khủng bố mà còn cả những người bảo vệ nhân quyền, nhà báo và/hoặc đối thủ chính trị. Mặc dù còn lâu mới hoàn thiện, hoạt động giám sát kỹ thuật số như vậy đối với các cá nhân cho thấy sự thay đổi trong cách thức thực thi quyền lực, dựa trên sự giám sát ngày càng toàn diện và liên tục của các cơ quan chức năng mà mắt thường không nhìn thấy.

Những hạn chế về quyền lực kỹ thuật số của Nhà nước đối với công dân

Bất kỳ hình thức quyền lực nào cũng có những hạn chế: chính phủ qua trung gian kỹ thuật số cũng không ngoại lệ. Khi các quốc gia liên hệ với công dân thông qua danh tính kỹ thuật số, họ phải đối mặt với những hình thức phụ thuộc và dễ bị tổn thương mới.

Đầu tiên, có những sự phụ thuộc mới do cơ sở hạ tầng và năng lực cần có. Năng lực đổi mới, sản xuất và vận hành công nghệ kỹ thuật số thường nằm ở các công ty tư nhân, bên ngoài các cơ cấu nhà nước. Mức độ và sự bất an của sự phụ thuộc của chính phủ vào các công ty tư nhân, cả trong và ngoài nước, phụ thuộc vào quy mô, nguồn lực và năng lực của nhà nước. Ví dụ, việc chính phủ yêu cầu ngừng hoạt động internet đòi hỏi các công ty viễn thông phải thực thi. Cơ cấu cạnh tranh và quyền sở hữu có thể ảnh hưởng đến việc dễ dàng đóng cửa. Trong một ví dụ khác, WhatsApp, một dịch vụ nhắn tin, đã đóng vai trò quan trọng trong đời sống công dân và thậm chí cả liên lạc của chính phủ ở một số quốc gia ở Nam bán cầu. Điều này có nghĩa là tình trạng WhatsApp ngừng hoạt động toàn cầu trong sáu giờ vào năm 2021 sẽ có ảnh hưởng sâu rộng đến các hoạt động hàng ngày của chính phủ.

Thứ hai, công dân tiếp tục trốn tránh và tranh chấp quyền lực nhà nước. Các công nghệ được thiết kế để truy cập và trao đổi thông tin về bản chất cho phép lưu chuyển các ý tưởng đa dạng. Ngay cả những nỗ lực tắt Internet cũng thường không hiệu quả, vì người dân đã sử dụng các công cụ như mạng riêng ảo và mạng lưới để duy trì liên lạc.

Các nền tảng truyền thông xã hội và dịch vụ nhắn tin có thể cung cấp các cách để công dân truy cập và chia sẻ thông tin từ bên ngoài ranh giới lãnh thổ quốc gia, bao gồm cả những thông tin có khả năng chỉ trích quốc gia đó. Những người có cùng mối quan tâm chung ở nhiều quốc gia có thể dễ dàng tập hợp trên mạng, gây sức ép dư luận trên môi trường kỹ thuật số. Nghiên cứu về các nền văn hóa kỹ thuật số toàn cầu, Pete Chonka (2017), minh họa cách các cá nhân trong cộng đồng người Somali hải ngoại đã giúp xây dựng cộng đồng xuyên quốc gia mà không có lãnh thổ tham chiếu rõ ràng. Do đó, khi công nghệ kỹ thuật số định hình lại cách các Nhà nước thực thi quyền lực đối với công dân, nó cũng tạo ra những cơ hội mới cho sự cạnh tranh: bởi các công ty tư nhân khi được tích hợp vào việc thực thi quyền lực và bởi các công dân, trong bối cảnh mức độ không chắc chắn về cách thức công nghệ có thể được sử dụng.

Quy tắc dựa trên lãnh thổ trong thời đại kỹ thuật số

Từ khái niệm của Weber (1919) về nhà nước liên quan đến việc kiểm soát độc quyền các phương tiện bạo lực trong một lãnh thổ,  ý tưởng về quyền lực chính trị gắn liền với lãnh thổ là cốt lõi của hệ thống quốc tế của các quốc gia. Công nghệ kỹ thuật số buộc phải xem xét lại giới hạn lãnh thổ của quyền lực nhà nước thông qua (i) giới thiệu không gian ảo để tham gia vào đời sống công dân; (ii) nhu cầu thay đổi về địa điểm vật chất; và (iii) mở ra những địa điểm mới cho khả năng tồn tại của xã hội loài người.

Sự ra đời của không gian ảo

Công nghệ kỹ thuật số mở rộng vị trí của chính trị vào không gian ảo. Các công ty truyền thông xã hội lớn nhất toàn cầu, bao gồm Instagram và Facebook của Meta, YouTube của Google và TikTok của ByteDance, hoạt động xuyên biên giới quốc gia. Những không gian xuyên quốc gia này thường thuộc sở hữu tư nhân. Các nhà nước nắm giữ quyền quản lý, nhưng quyền này thay đổi tùy theo, chẳng hạn như liệu một công ty có được đăng ký ở một quốc gia cụ thể hay không.

Về cơ bản, không gian kỹ thuật số khiến người dân khó tiếp cận thông tin mở và đáng tin cậy hơn không gian thực. Mặc dù nói dối trong chính trị không phải là điều mới, việc sản xuất và truyền bá tin giả, tin sai trực tuyến ngày càng trở nên dễ dàng với chi phí thấp, đặc biệt là với sự phát triển của AI. Thông tin sai lệch ngày càng phổ biến, đặc biệt là dưới dạng hình ảnh, video và âm thanh đi cùng văn bản, khiến nhiệm vụ đưa ra các phán đoán chính trị sáng suốt ngày càng trở nên khó khăn. Bên cạnh đó, không gian kỹ thuật số hỗ trợ nhắm mục tiêu thông tin dựa trên dữ liệu. Việc sử dụng dữ liệu cá nhân được Cambridge Analytica thu thập từ Facebook vào những năm 2010 cho các chiến dịch bầu cử có chủ đích đã làm nổi bật khả năng sử dụng dữ liệu hành vi đó.

Tác động của thông tin sai lệch lan rộng và các chiến dịch gây ảnh hưởng có chủ đích đối với hành vi và nhận thức chính trị của các cá nhân vẫn là một câu hỏi phức tạp, đặc biệt nếu tính đến cách mọi người tồn tại trên các không gian trực tuyến và ngoại tuyến. Tuy nhiên, ranh giới rộng và động lực thực chất của không gian kỹ thuật số đặt ra thách thức cho cả nhà nước và công dân: với việc các quốc gia dễ bị tổn thương hơn trước những ảnh hưởng thông tin vượt ra ngoài biên giới của họ và công dân bị thách thức về khả năng đưa ra quyết định sáng suốt.

Khẳng định lại tầm quan trọng của không gian lãnh thổ

Sự năng động của không gian công cộng kỹ thuật số hàm ý một hình ảnh chính trị không bị giới hạn bởi địa điểm vật lý. Tuy nhiên, những trải nghiệm ảo này dựa trên cơ sở hạ tầng vật chất và sự chuyển đổi cảnh quan vật lý. Thực tế vật lý của công nghệ kỹ thuật số đã dẫn đến mối lo ngại mới về quyền kiểm soát của nhà nước đối với lãnh thổ và tài nguyên.

Nhu cầu về nguyên liệu thô và các ngành công nghiệp đặt tầm quan trọng của các địa điểm khai thác và sản xuất cụ thể theo những cách làm thay đổi cạnh tranh quốc tế cũng như thực tế kinh tế và chính trị địa phương. Ví dụ, việc khai thác coltan ở Cộng hòa Dân chủ Congo (DRC) đã định hình lại cục diện chính trị địa phương một cách sâu sắc. Nhà nhân chủng học James Smith (2021) cho thấy về mặt dân tộc học việc khai thác khoáng sản ở miền Đông DRC đã nhường chỗ cho mạng lưới kinh tế và xã hội dày đặc như thế nào. Trong một ví dụ khác, tầm quan trọng của chất bán dẫn đối với các thiết bị kỹ thuật số đã khiến việc sản xuất và cung cấp chúng trở thành điểm then chốt trong cạnh tranh địa chính trị và thương mại, đặc biệt là giữa Mỹ và Trung Quốc.

Cơ sở hạ tầng vật lý về xử lý dữ liệu và kết nối kỹ thuật số cũng đã thu hút sự chú ý mới của các quốc gia trong việc kiểm soát lãnh thổ của họ. Vị trí của các trung tâm dữ liệu, đặc biệt là nơi lưu trữ và cung cấp dữ liệu cho điện toán đám mây, đã trở thành điểm gây tranh cãi giữa tầm nhìn về thời đại kỹ thuật số, với các luồng dữ liệu xuyên biên giới và xử lý dữ liệu chuyên sâu, cũng như nỗ lực của một Nhà nước nhằm giữ quyền kiểm soát công dân trong phạm vi lãnh thổ. Các quốc gia đã có những thành công khác nhau trong việc thúc đẩy dữ liệu được tạo ra trong lãnh thổ của họ nằm trong biên giới vật lý; một ví dụ là Quy định chung về bảo vệ dữ liệu (GDPR) của Liên minh Châu Âu (EU). Tuy nhiên, bản chất phân tán của điện toán đám mây, vốn tạo điều kiện thuận lợi cho việc xử lý dữ liệu phức tạp, tốn nhiều năng lượng, lại không phù hợp với những nỗ lực giành chủ quyền dữ liệu. Sự không đồng đều về năng lực của các địa điểm đặt trung tâm dữ liệu, do mức tiêu thụ năng lượng cao, tạo thêm mối lo ngại về sự bất bình đẳng kỹ thuật số.

Truy cập vào các địa điểm (vật lý) mới

Thứ ba, mối quan tâm mới về việc kiểm soát lãnh thổ đã xuất hiện cùng với khả năng thời đại kỹ thuật số có thể mở ra xã hội loài người vượt ra ngoài giới hạn trên trái đất. Jeff Bezos và Elon Musk, tỷ phú sáng lập hai công ty vũ trụ tư nhân, đã giúp chuyển ý tưởng về việc thuộc địa hóa không gian từ khoa học viễn tưởng sang tương lai khả thi.

Đối với một số học giả, khả năng thuộc địa hóa không gian như một phần của thời đại kỹ thuật số mang lại cơ hội thoát khỏi những bất công của con người trong chủ nghĩa thực dân trên trái đất, do thiếu dân bản địa và ảnh hưởng của các hệ tư tưởng đương đại. Tuy nhiên, về mặt diễn ngôn, logic của việc thuộc địa hóa không gian cũng tái tạo logic thuộc địa trên mặt đất. Quá trình thuộc địa hóa trong lịch sử đã biến các địa điểm thành lãnh thổ và tuyên bố quyền sở hữu đối với lãnh thổ mới được khái niệm hóa. Các tập đoàn đóng vai trò then chốt trong các quá trình này. Khi phân tích các bài phát biểu của Musk và Bezos về việc thuộc địa hóa không gian, nhà lý luận chính trị Alina Utrata (2023) cho thấy cách họ lặp lại các logic trước đây của quy tắc dựa trên lãnh thổ. Trong khi các công nghệ kỹ thuật số thách thức tính bền vững của quy tắc dựa trên lãnh thổ, các quan niệm về quy tắc dựa trên lãnh thổ vẫn tồn tại khi các quốc gia tiếp tục đàm phán về quyền kiểm soát các không gian vật lý và kỹ thuật số trên trái đất và hơn thế nữa.

Kết luận

Thời đại kỹ thuật số của chúng ta là thời điểm quan trọng để xem xét lại bản chất, sự ổn định và tính năng động của quyền lực chính trị.

Điều gì tạo nên Nhà nước: Các công ty công nghệ đan xen vào cách Nhà nước thực thi quyền lực đối với công dân. Điều này đặt ra những câu hỏi mới về sự phụ thuộc của các quốc gia vào các công ty công nghệ cũng như phạm vi hoạt động và cơ sở hạ tầng của Nhà nước.

Cách các quốc gia nhìn nhận và gắn kết công dân: Dữ liệu số trở thành cơ sở để các Quốc gia xác định và xác thực cá nhân, bao gồm cả việc tham gia vào đời sống công dân và duy trì trật tự. Thiếu kết nối cũng có thể là cơ sở cho việc loại bỏ quyền công dân trên thực tế.

Bản chất của quyền giám sát và kỷ luật: Thời đại kỹ thuật số mang đến hứa hẹn về việc giám sát và xử lý dữ liệu liên tục về hành vi cá nhân. Điều này cho thấy một sự thay đổi tiềm năng đối với các hệ thống giám sát.

Tổ chức lãnh thổ: Các yêu cầu vật chất của công nghệ kỹ thuật số tạo ra các khu vực tranh chấp địa chính trị và hoạt động công nghiệp mới. Công nghệ kỹ thuật số cũng mở ra những không gian và địa điểm mới cho các yêu sách về quyền cai trị lãnh thổ.

Trải qua những thay đổi này là những mối lo ngại chính trị, logic và sự bất bình đẳng. Sức mạnh của các công ty công nghệ gợi nhớ về những thời kỳ chính trị trước đây. Ngay cả ngày nay, các công ty công nghệ dường như không thể cạnh tranh được với quyền lực của các công ty quốc gia trong thời kỳ thuộc địa của châu Âu, nơi có năng lực bao gồm tăng thuế và tiến hành chiến tranh. Các yêu sách về chủ quyền lãnh thổ, ngay cả khi chúng bị thách thức, vẫn tồn tại. Và, sự bất bình đẳng về quyền lực ở các thời đại trước vẫn tồn tại: ai có quyền truy cập vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật số, đến ai có thể truy cập và xử lý dữ liệu.

Bài viết này đã chỉ ra một số định hướng và xu hướng trong cách công nghệ kỹ thuật số đang định hình lại và củng cố việc thực thi và tranh giành quyền lực nhà nước. Bản sắc và ranh giới của nhà nước với tư cách là tác nhân quyền lực đối với con người và địa điểm dường như đang được đàm phán liên tục. Cách thức mà các quốc gia xác định công dân và thực thi quyền lực ngày càng được thực hiện thông qua dữ liệu kỹ thuật số và dựa trên lời hứa giám sát liên tục. Cuộc tranh giành quyền lực nhà nước giữa các công dân nằm giữa những cơ hội mới để tham gia vào đời sống công cộng và các hình thức kiểm soát mới gắn liền với khả năng kỹ thuật số, cả hữu hình và vô hình.

Thời đại kỹ thuật số của chúng ta vẫn chưa thoát khỏi các tác nhân và không gian chính trị trong quá khứ. Các quốc gia và công dân tiếp tục thực thi và tranh giành quyền lực. Quyền cai trị lãnh thổ tiếp tục được tái khẳng định, ngay cả khi nó bị thách thức. Thay vào đó, những gì đang được làm lại là bản chất và những hạn chế của các tác nhân và không gian, từ đó thu hút sự chú ý liên tục đến sự phát triển của việc ai thực thi quyền lực đối với ai trong thời đại kỹ thuật số.

Nguồn: https://www.orfonline.org/research/our-digital-age-and-the-exercise-and-contestation-of-power