Trong bài đề từ khai mạc tại Hội nghị các Đại sứ vào tháng 8 năm 2019, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã gợi ý rằng “không còn nghi ngờ gì nữa, chúng ta đang chứng kiến ​​sự cáo chung của nền bá quyền phương Tây trên thế giới″.

Bá quyền phương Tây mà, theo ông Macron, có thể là của Pháp vào thế kỷ 18, lấy cảm hứng từ thời đại Khai sáng, có thể là của Anh vào thế kỷ 19 nhờ cách mạng công nghiệp, rồi của Mỹ vào thế kỷ 20 sau hai cuộc chiến tranh thế giới.

Nhưng với sự xuất hiện của các quốc gia BRICS – Brazil, Russia, India, China, South Africa, chúng ta đang chứng kiến ​​một trong những thay đổi quan trọng nhất trong quan hệ quốc tế kể từ cuộc cách mạng công nghiệp. Tổ chức này ban đầu được thành lập vào năm 2009 với tên gọi BRIC, chữ “S” đã được thêm vào năm 2011 với sự gia nhập của Nam Phi.

Mong muốn rõ ràng của các nước BRICS là thay đổi cấu trúc “lấy phương Tây làm trung tâm” của trật tự kinh tế thế giới hiện tại trở thành một hệ thống quốc tế đa trung tâm hoặc đa cực.

Họ đang đi đến đâu?

Các nước phát triển nhanh

Với tổng dân số hơn 3,2 tỷ người vào năm 2022, tức là gấp hơn 4 lần dân số của 7 nước G7 (tương đương 773 triệu dân), nhóm BRICS tạo thành một thị trường kinh tế rộng lớn.

Vị trí của các nước này trong nền kinh tế toàn cầu đã tiếp tục phát triển trong những thập kỷ gần đây, gây bất lợi cho vị thế của nhóm G7. Ví dụ như, tỷ trọng của tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của BRICS trong GDP thế giới, tính theo sức mua tương đương (PPP), đã vượt qua tỷ trọng của G7 (31,02% so với 30,95%) và xu hướng này dường như không thể đảo ngược.

GDP tính theo sức mua tương đương (PPP) là chỉ số thích hợp để so sánh các quốc gia, bởi vì nó tính đến thực tế là cùng một lượng tiền không thể hiện cùng một sự giàu có ở các quốc gia khác nhau. Do đó, nó loại bỏ sự khác biệt về sức mua gắn với các đồng tiền quốc gia, từ đó có thể so sánh giữa táo với táo.

Kết quả này của các nước BRICS đặc biệt nhờ vào sự tăng trưởng kinh tế bền vững của hai nước lãnh đạo châu Á của nhóm là Trung Quốc và Ấn Độ, những nước có tỷ trọng cá biệt trong GDP thế giới (PPP) theo thứ tự tăng từ 3,29% và 3,78% năm 1990 lên 18,64% và 7,23% vào năm 2022. Trong cùng thời kỳ, chúng ta chứng kiến ​​sự sụt giảm rõ rệt trong đóng góp của hai nước lãnh đạo G7 vào nền kinh tế thế giới, với Mỹ giảm từ 20,38% xuống 15,51% và Nhật Bản, từ 8,56% xuống 3,79%. Dự báo tăng trưởng kinh tế mới nhất của IMF cho Trung Quốc và Ấn Độ vào năm 2023 theo thứ tự là 5,2% và 5,9%, so với 1,6% của Mỹ và 1,3% của Nhật Bản.

Tuy nhiên, Mỹ vẫn là cường quốc kinh tế hàng đầu, với GDP năm 2022 đạt 25 nghìn tỷ USD, chiếm hơn 1/4 tổng sản lượng của kinh tế thế giới. Trung Quốc theo sát phía sau, với GDP là 18,3 nghìn tỷ USD, chiếm gần 20% GDP thế giới.

Mặt khác, các nước BRICS có mức nợ tính theo phần trăm GDP và tỷ lệ nợ công trên đầu người vừa phải hơn nhiều so với các nước G7. Vào năm 2022, nợ công bình quân đầu người vào khoảng 72303 USD ở các nước G7, so với khoảng 5950 USD ở các nước BRICS.

Đồng đô la Mỹ bị thách thức

Trong những năm gần đây, nhiều quốc gia và công ty đa quốc gia của các quốc gia này, sử dụng rộng rãi đồng đô la Mỹ trong các giao dịch quốc tế, đã phải đối mặt với quyền ngoại trị (extraterritorialité) của luật pháp Mỹ. (ND: Liên quan tới luật quốc tế, quyền ngoại trị là quyền của người nước ngoài không phải chịu bị xét xử theo pháp luật của nước hiện đang ở, thường lấy được do hoạt động ngoại giao)

Trên thực tế, Mỹ đang ngày càng sử dụng đồng USD như một “vũ khí” ngoại giao theo chiều hướng của chính sách đối ngoại của Washington. Chẳng hạn, Mỹ nói chung đã buộc các quốc gia khác tôn trọng luật “Đạo luật Chống lại Kẻ thù của Mỹ thông qua các biện pháp trừng phạt/Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act” được Quốc hội nước này thông qua năm 2017, luật này củng cố các biện pháp trừng phạt hiện có đối với Iran, CHDCND Triều Tiên và Nga.

Hành động “tống tiền” bằng đồng đồng USD này khiến các quốc gia, đặc biệt là các nước thuộc Nhóm BRICS, bực tức và khuyến khích họ thực hiện các giải pháp thay thế để đảm bảo các giao dịch thương mại nằm ngoài tầm kiểm soát của Washington. Theo IMF, cho đến nay, bất chấp những biến động về tỷ giá hối đoái, vị thế của đồng đô la Mỹ so với các đồng tiền dự trữ khác vẫn khá ổn định.

Tuy nhiên, một lần nữa theo IMF, tỷ lệ đồng đô la Mỹ trong các tài sản chính thức mà các ngân hàng trung ương toàn cầu nắm giữ đã giảm từ 71% năm 1999 xuống 59% vào tháng 5 năm 2021, mức thấp nhất trong 25 năm, có lợi cho các loại ngoại tệ khác như đồng Euro, đồng Ruble, Nhân dân tệ (RMB) hoặc thậm chí là vàng. Vào tháng 12 năm 2022, đồng bạc xanh đã mất thêm một điểm phần trăm xuống còn 58% trong lượng tài sản chính thức do các ngân hàng trung ương toàn cầu nắm giữ.

Nhân dân tệ (RMB) - đồng tiền chung tiếp theo của BRICS?

Ngân hàng Phát triển Mới (NBD) của nhóm BRICS, có trụ sở tại Thượng Hải, được thành lập vào năm 2015, nhằm mục đích chấm dứt bá quyền của đồng tiền Mỹ trong các giao dịch quốc tế của họ.

Nhiệm vụ của NBD là tài trợ cho cơ sở hạ tầng và phát triển bền vững ở các thị trường mới nổi và các nước đang phát triển. Nó muốn trở thành một giải pháp thay thế cho hệ thống Bretton Woods (IMF và WB), hướng nhiều hơn đến các nước đang phát triển. Ý nguyện của các thành viên sáng lập NBD là tạo ra một đồng tiền chung.

Kể từ khi khi cuộc chiến Ukraine bùng nổ, hàng trăm tỷ đô la tài sản của ngân hàng trung ương Nga đã bị Mỹ và các đồng minh phương Tây đóng băng. Lệnh trừng phạt chưa từng có này đối với Nga gửi một tín hiệu mạnh mẽ tới một số nhà lãnh đạo (những người có thể bị những cách cư xử không tốt cám dỗ) về khả năng hành động của phương Tây.

Điều này đã mang lại một luận chứng cho các nước BRICS trong chính sách ngoại giao của họ chống lại trật tự kinh tế hiện tại. Kể từ đó, một số quốc gia đã quyết định giao dịch bằng các loại tiền tệ khác ngoài đô la Mỹ, chủ yếu là đồng Nhân dân tệ.

Trong bối cảnh đó, chuyến thăm Trung Quốc ngày 14/4 của Tổng thống Brazil Luiz Inacio Lula da Silva đã thu hút sự chú ý. Ông cho biết ông sẵn sàng tăng cường thương mại với Trung Quốc, từ nay được thực hiện bằng đồng Nhân dân tệ.

Ngoài Brazil, Trung Quốc cũng đã ký kết các thỏa thuận thương mại với Venezuela, Iran, Ấn Độ và Nga, cho phép Trung Quốc sử dụng đồng Nhân dân tệ (thay vì đồng đô la) trong các giao dịch với các quốc gia này. Chủ tịch Tập Cận Bình cũng đã tham gia hội nghị thượng đỉnh vào tháng 12 với 6 nước thuộc Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC) là Saudi Arabia, Kuwait, Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất, Bahrain, Qatar và Oman. Trung Quốc muốn có một thỏa thuận với các nước GCC để thanh toán việc nhập khẩu dầu khí bằng đồng Nhân dân tệ. Điều này sẽ làm đồng đô la Mỹ bị suy yếu thêm nữa.

Kế hoạch của các nước BRICS ra đời từ sự thất vọng và phẫn nộ với việc áp đặt một trật tự thế giới lấy phương Tây làm trung tâm. Trong tuyên bố chung ngày 16 tháng 6 năm 2009, các nhà lãnh đạo BRICS muốn “một trật tự thế giới đa cực dân chủ hơn và công bằng hơn, dựa trên việc áp dụng luật pháp quốc tế, bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau, hợp tác, phối hợp hành động và ra quyết định tập thể của tất cả các quốc gia”.

Lý tưởng mang tính thống nhất này của BRICS có thể sẽ gặp khó khăn bởi tham vọng tiềm tàng của Bắc Kinh trong việc chia sẻ vai trò lãnh đạo thế giới với Washington.