Rahul Gandhi gần đây đã mô tả Ấn Độ là một “liên bang của các quốc gia” (union of states). Trong một bài phát biểu trước quốc hội năm ngoái, ông đã đưa ra cách mô tả tương tự. Những người bảo vệ Rahul Gandhi đề cập đến Điều 1 của Hiến pháp Ấn Độ, trong đó sử dụng thuật ngữ “liên minh các quốc gia”. Những người chỉ trích Rahul Gandhi đề cập đến Lời mở đầu của Hiến pháp, trong đó đầu tiên liệt kê bốn mục tiêu chính của chính thể mới - công lý, tự do, bình đẳng và tình huynh đệ - và sau đó nói rằng “tình huynh đệ” có nghĩa là “đảm bảo phẩm giá của cá nhân cũng như sự thống nhất và toàn vẹn của dân tộc”. Do đó, cuộc tranh luận về thuật ngữ phù hợp không thể được giải quyết trên cơ sở hiến pháp thuần túy.

Tất nhiên, các nghiên cứu học thuật về hiến pháp sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về việc liệu Hiến pháp của Ấn Độ, được biết đến là hiến pháp dài nhất thế giới, có sử dụng thuật ngữ “quốc gia” (nation) một cách phong phú hơn trong văn bản chính hay không. Cho dù hiến pháp có thể làm như vậy thì cũng đáng để suy ngẫm xem các học giả về chủ nghĩa dân tộc nói gì. Ấn Độ có phải là một quốc gia không? Và nếu như thế thì nó thuộc loại nào?

Đầu tiên và quan trọng nhất, về phương diện học thuật nêu rõ ràng rằng một quốc gia không chỉ đơn giản là một thực thể văn hóa. Đúng hơn, nó kết nối các đơn vị chính trị và văn hóa lại với nhau. Theo Ernest Gellner, một quốc gia có nghĩa là có “một mái nhà chính trị trên đầu văn hóa của bạn”. Do đó, một nền văn minh, một đơn vị văn hóa không giống như một quốc gia, là sự kết hợp chủ quyền giữa văn hóa và chính trị. Một ví dụ thường được trích dẫn là Châu Âu là một thực thể văn minh, nhưng nó có hơn 20 quốc gia vào đầu thế kỷ 20, và nhiều quốc gia trong số này có thái độ đối kháng gay gắt đến mức họ thậm chí đã gây ra chiến tranh, bao gồm cả hai cuộc Thế chiến.

Sự khác biệt giữa một nền văn minh và một quốc gia cũng là cơ sở cho một tuyên bố nổi tiếng về tính không thể có của một quốc gia Ấn Độ của John Strachey vào năm 1888. “Không có, và chưa bao giờ có một Ấn Độ, hay… bất kỳ quốc gia Ấn Độ nào”, và “việc những người đàn ông ở Punjab, Bengal, các tỉnh Tây Bắc và Madras cảm thấy rằng họ thuộc về một quốc gia Ấn Độ là điều không thể. Bạn có thể có nhiều lý do và xác suất mong đợi đến thời điểm một quốc gia duy nhất sẽ thay thế các quốc gia khác nhau ở Châu Âu”. Không phải Stratchey nghĩ rằng người Anh sẽ rời khỏi Ấn Độ, nhưng lý do này về mặt khái niệm có nghĩa là giống như châu Âu, Ấn Độ là một nền văn minh, từ đó trong tương lai có thể xuất hiện một số quốc gia - Punjab, Bengal, Madras - nếu và khi người Anh thực sự rời đi.

Người ta có thể nhớ lại rằng ngoại trừ Thụy Sĩ, Bỉ và Tây Ban Nha, “một ngôn ngữ, một quốc gia” là nền tảng của chế độ dân tộc ở châu Âu. John Stuart Mill, một trong những triết gia chính trị hàng đầu của Anh vào nửa sau thế kỷ 19, không nghi ngờ gì rằng sự đa dạng về ngôn ngữ là một “trở ngại đặc biệt, hầu như không thể vượt qua được đối với việc xây dựng quốc gia”. Tư tưởng của Mill ảnh hưởng nặng nề đến các nhà quản lý người Anh ở Ấn Độ.

Sau khi giành được độc lập, chủ nghĩa liên bang của Ấn Độ thực sự đã được khái niệm hóa về mặt ngôn ngữ. Phải chăng điều đó có nghĩa là Ấn Độ cuối cùng đã trở thành một liên minh của các quốc gia ngôn ngữ, và đó không phải là một quốc gia?

Đây là nơi phát huy tính độc đáo nổi bật của Mahatma Gandhi trong việc khái niệm hóa dân tộc. Quan điểm của Gandhi về tôn giáo và dân tộc được biết đến nhiều hơn những gì ông nghĩ về ngôn ngữ và dân tộc.  Và về mặt ngôn ngữ, người ta thường không nhận ra rằng Gandhi là cha đẻ của chủ nghĩa liên bang ngôn ngữ ở Ấn Độ.

Đối với Gandhi, nền chính trị đa ngôn ngữ là điều cần thiết cho việc xây dựng quốc gia ở Ấn Độ chứ không phải là đi ngược lại. Ông phản đối Mill và Stratchey. Một loại quốc gia mới, phi châu Âu về bản chất và tinh thần, sẽ được xây dựng. Nó sẽ không chỉ đa tôn giáo (vốn không phải là vấn đề cơ bản đối với các nhà lý thuyết và thực hành châu Âu), mà còn đa ngôn ngữ, một ý tưởng mới lạ.

Nhưng làm thế nào các cộng đồng ngôn ngữ khác nhau có thể được tập hợp lại với nhau? Bởi một phong trào chính trị được thúc đẩy bởi các ý tưởng về chủ nghĩa đa nguyên, chủ nghĩa hỗn hợp và lòng khoan dung. “Ý tưởng về Ấn Độ” này có nguồn gốc lịch sử. Gandhi từng viết rằng văn hóa Ấn Độ “là sự tổng hợp của các nền văn hóa khác nhau đã đến ở Ấn Độ, đã ảnh hưởng đến đời sống của người Ấn Độ, và đến lượt họ, cũng chịu ảnh hưởng của tinh thần vùng đất này”.  Hơn nữa, văn hóa Ấn Độ “không phải hoàn toàn là Ấn Độ giáo, Hồi giáo hay bất kỳ nền văn hóa nào khác. Nó là sự kết hợp của tất cả và về cơ bản là phương Đông. Và tất cả những ai tự nhận mình là người Ấn Độ đều phải trân trọng nền văn hóa đó".